Poradnik o narodzinach dziecka

Niniejsza praca ma być krótkim kompendium wiedzy na temat porodu, w którym przyszli rodzice znajdą odpowiedź na podstawowe pytania dotyczącego tego okresu. Wiele prac zawiera szczegółowy opis przebiegu porodu, a tutaj czytelnik może znaleźć najważniejsze z tych informacji zebrane w jednej zwięzłej pracy. Znajdą się tam informacje o przygotowaniach do porodu, jego przebiegu i opiece po porodzie.

   Wstęp

Tak bardzo wyczekiwana chwila, w której na świat ma przyjść upragnione dziecko. Zarówno matka jak i ojciec z dbałością oczekiwali przez 9 miesięcy, aż na świecie pojawi się ich potomek. Pod koniec cała uwaga przyszłych matek skoncentrowana jest na ich wnętrzu, na oczekiwaniu momentu narodzin, czekaniu na cud, jakim jest przyjście na świat dziecka. Dlatego poród wymaga od przyszłych rodziców odpowiedniego przygotowania przed, jak i właściwego postępowania w trakcie i po jego zakończeniu. Dlatego też niniejsza praca ma na celu przedstawienie porodu z trzech perspektyw: przygotowania do porodu, faz i połogu. Ma to być kompendium najistotniejszej wiedzy, z której będą mogli skorzystać przyszli rodzice.

Przygotowanie do porodu

 Kobieta będąca w ciąży  i mężczyzna z niecierpliwością oczekują, kiedy na świecie pojawi się upragnione przez nich dziecko. Kiedy w końcu będą mogli wziąć je w ramiona i otoczyć wielką miłością. Dlatego też, powinni oni w szczególności w pierwszej fazie zwrócić szczególną uwagę na częstotliwość skurczy. To od nich zależy czy rodząca powinna jechać do szpitala czy jeszcze zaczekać w domu. Właściwy moment to skurcze trwające 40 – 45 sekund, pojawiające się w odstępach 4 – 5 minut. Najlepiej wyczekać do tego właśnie momentu, inaczej czas oczekiwania w szpitalu może się niepotrzebnie wydłużać i stresować kobietę [1, s. 154]. Jednak mimo intensywnych skurczów nie trzeba jechać na porodówkę, chyba, że pojawią się zabarwione na zielonkawo wody płodowe albo skurcze zaczną występować częściej. Jeżeli kobieta decyduje się zostać w domu, bo tam czuje się pewnie, powinna ten czas odpowiednio spożytkować. Może wziąć kąpiel, bo jeżeli rozpocznie się I faza porodu nie będzie na to czasu. Może zjeść lekki posiłek, iść na spacer czy ostatni raz położyć się spać przed narodzeniem dziecka. Kiedy przyszła matka poczuje, że chce jechać na porodówkę, należy od razu ją tam zawieść [2, s. 53]. Czynników zwiastujących poród jest wiele, jednak skurcze są tymi, które kobieta odczuwa najintensywniej i zwiastują one rychły poród.

Oczywiście na taki moment trzeba być wcześniej przygotowanym i mieć gotową wyprawkę szpitalną. Najlepiej już miesiąc przed porodem przygotować rzeczy potrzebne dla noworodka, ale też dla kobiety po porodzie. Rzeczy przydatne do porodu to przede wszystkim: dwa komplety luźnych, obszernych koszul nocnych; ciepłe skarpetki; środki higieniczne (szczoteczka i pasta do zębów, myjka, mydło); termofor; gąbka; ciemny ręcznik; dezodorant; karta ciążowa, a także inne rzeczy, które mogą umilić czas w szpitalu jak ulubiona książka czy radio. Po porodzie również przyda się kilka ważnych rzeczy m. in.: szczotka do włosów; szampon; ręcznik; wkładki do biustonosza; 6 par majtek; pantofle; kilka koszul nocnych; szlafrok; chusteczki higieniczne; suszarka; torba na brudną bieliznę. Nie można zapomnieć też o czymś do picia [3, ss. 54 – 55]. W domu powinny być przygotowane również ubranka dla dziecka opuszczającego szpital. Wcześniejsze przygotowanie tych wszystkich rzeczy zmniejszy stres i przyszła mama będzie mogła w pełni skupić się na porodzie.

Ważne jest też, żeby odpowiednio przygotować miejsce, do którego później ze szpitala przewiezie się noworodka. Jest to ogromne pole do popisu dla przyszłego taty. Tutaj mężczyzna może wykazać się swoją kreatywnością i umiejętnościami organizacji. Przyszli rodzice powinni wybrać lokalizację pokoju dla dziecka, albo miejsca gdzie stanie łóżeczko. Z pokojem wiąże się dobór kolorystki pokoju, a także jego wystroju szczególnie dobór właściwych mebli w tym stołu do przewijania, łóżeczka, czy właściwego zasłonięcia okien. Przyszłej mamie może przydać się fotel bujany, aby wspomóc ją szczególnie w usypianiu dziecka. Pamiętać należy także o wyborze pediatry, gdyż szczególnie w pierwszym roku życia dziecko będzie wymagało nieustannego wsparcia [4, ss. 75 – 77].

Nie zapominajmy tutaj o istotnej roli osoby, która będzie towarzyszyć w porodzie. Tą osobą może być matka, siostra, przyjaciółka, ale najczęściej jest nią mąż. Ważne jest, aby osoba ta zapewniła komfort, poczucie bezpieczeństwa, wsparcie. Czasem wystarczy, że po prostu ktoś jest, a że najczęściej jest to jednak ojciec to sprawa logiczna. To on jest najbliżej kobiety, kiedy zaczyna się poród, on przygotowywał się z kobietą w szkole rodzenia i najlepiej ją rozumie. W swojej naukowej przygodzie spotkałam się z osobą douli. Jest ona osobą, która może towarzyszyć kobiecie przez cały poród, gdyż sama z własnego doświadczenia wie jak radzić sobie w czasie porodu. Ma również odpowiednie wykształcenie zdobyte na wielu kursach i szkoleniach przygotowujących ja do roli douli. Zawód ten zaczyna być coraz popularniejszy w Polsce, gdyż kobiety chcą mieć przy sobie kogoś zaufanego, kto oprócz męża będzie wspierał ja w tej cudownej chwili narodzin.

Tak od przygotowań wyprawki, przez urządzanie pokoju, dochodzimy do propozycji miejsc, w których może odbywać się poród. Współczesna kobieta ma wiele możliwości porodowych. Może wybrać szpital jako główne miejsce porodu, albo też dom, w którym będzie czuła się zdecydowanie pewniej. Decyzja o miejscu porodu zależna jest nie tylko od niej, ale też od stanu i ułożenia dziecka w macicy. Jeżeli zdecyduje się na poród w szpitalu, musi najpierw wybrać odpowiedni szpital, który będzie spełniał jej oczekiwania. Ważne, aby zapoznała się z salą porodową, co często odbywa się w szkołach rodzenia. Znajdując się w szpitalu, kobieta może prosić o wyjaśnienie jej funkcjonowania poszczególnej aparatury, która znajduje się tam. To na pewno ją uspokoi i ułatwi poród. Na typowej sali porodowej powinno się znajdować łóżeczko dla noworodka, łóżko porodowe, wózek do resuscytacji, ciśnieniomierz, aparat tlenowy i KTG. Wyposażenie sali porodowej jest zależne od każdego szpitala. Warto też wcześniej porozmawiać z lekarzem o swoich oczekiwaniach co do porodu, a także zaznaczyć czy chce się, bądź nie, aby w porodzie uczestniczyli studenci medycyny [5, ss. 148-152].

Jeśli chodzi o poród domowy, to jak mówi Irena Chołuj: „Kobieta powinna rodzić tam, gdzie czuje się bezpiecznie pod dyskretną i czuwającą opieką osób kompetentnych, odpowiedzialnych” [6, s. 10]. Poród w domu takie właśnie bezpieczeństwo dla rodzącej kobiety daje. Jednak i do niego kobieta powinna się przygotować.

Poród domowy wymaga wielu przygotowań, ale jest on coraz częściej wybieraną formą porodu przez kobiety. Badania wykazały, że jeśli porodowi w domu towarzyszy doświadczona położna, są one równie bezpieczne jak porody w szpitalu. Ale musimy pamiętać, że w razie jakichkolwiek komplikacji trzeba mieć przygotowaną torbę do szpitala i transport [7, s. 39]. Porody domowe stają się coraz częstszym zjawiskiem. Spowodowane jest to między innymi tym, że kobiety coraz rzadziej rodzą, dlatego chcą temu doświadczeniu nadać większe znaczenie, sprawić aby było dla nich większym komfortem psychicznym. Również wymagania rodziców zmieniają się i ci, którzy chcą rodzić naturalnie, chcą to robić we własnym domowym zaciszu, gdzie panuje spokój i bezpieczeństwo. Czynnikiem sprzyjającym domowym porodom jest także coraz większa samoświadomość kobiet, coraz większa ich autonomia, poczucie wolności wyboru i decydowania o swoim życiu. Kobiety chcą, aby ich zdanie się liczyło i było doceniane, a nie pomijane gdzieś na szpitalnej sali. Poród domowy daje poczucie intymności i pełnego przeżywania. Aspektem równie istotnym jest zwiększony stan wiedzy na temat możliwości porodu. Coraz szerzej dostępna literatura pozwala zdecydować, jaką formę porodu się wybiera, jakie ma ona korzyści i przeszkody [8, ss. 179-180].  Tak więc podjęcie decyzji o porodzie domowym jest decyzją należąca do przyszłych rodziców, ale muszą oni pamiętać, że trzeba brać pod uwagę również wszelkie przeciwwskazania. Najważniejsze jest bezpieczeństwo przyszłej matki i jej dziecka, i to powinien być główny wyznacznik wyboru.

Nową w Polsce, a znaną i stosowaną od dawna na świecie metodą porodu, jest poród w wodzie. Liczba ciężarnych chcących urodzić w ten sposób rośnie. „Nic dziwnego, ciepła woda działa relaksująco i rozluźnia mięśnie, a dla dziecka jest tym środowiskiem, do którego przyzwyczaiło się w życiu płodowym” [9, s. 222]. Mimo tych korzyści, nie każda kobieta może rodzić w wodzie i trzeba się najpierw skonsultować z lekarzem.

Przebieg porodu

Po przygotowaniach wyprawek szpitalnych, nadszedł czas na poród. Poród może przebiegać w sposób prawidłowy, przedwczesny lub przedłużony [10, ss. 106 – 107]. Przebieg porodu dzieli się na trzy fazy i w każdej z nich dzieje się coś specyficznego.

Pierwszy okres porodu to „czas rozwierania szyjki macicy do 10 cm ( pełne rozwarcie). Rozpoczyna się od skurczów trwających co najmniej 45 sekund i  powtarzających się co 5 minut i częściej. Można wyróżnić w nim fazę:

• utajoną – inaczej fazę bierną – do 2 -3 cm rozwarcia,
• aktywną – od 3 – 7 cm rozwarcia szyjki macicy,
• przejściową – od 7 – 10 cm [11, s.108].

Równocześnie przy rozwarciu działają hormony. Ciało matki i nadnercza dziecka wydzielają steroidy. Powoduje to, że łożysko wydziela więcej estrogenów stymulujących skurcze, prostaglandyn, stymulujących macicę i blokujących produkcje progesteronu, aby rozluźnić macicę. Natomiast w przysadce powstaje oksytocyna, hormon skurczów. Skurcze nasilają się wraz z postępem porodu [12, ss. 162-163]. „Następuje pełne rozwarcie szyjki macicy, by dziecko mogło przesunąć się niżej. Skurcze są bardzo nasilone, trwają 60 – 90 sekund, a przerwy między nimi zaledwie 2 – 3 minuty. Rodząca ma więc niewiele czasu na odpoczynek. Musi teraz skupić się swoim oddechu…” [13, s. 152]. Znaczenie w odczuwaniu bólu w tym okresie może mieć zarówno zmęczenie, myślenie o bólu jak i głód oraz pragnienie, dlatego ważne jest łagodzenie bólu rodzącej kobiety [14, ss. 24-40].

„Obawy związane z bólem towarzyszącym porodowi wynikają z jednej strony z tego, że jego natężenie jest bardzo wysokie, nawet w porównaniu z bólem towarzyszącym chorobie nowotworowej, i za takie uważa je niemal połowa rodzących kobiet. Z drugiej strony ważnym źródłem lęku są relacje innych, rodzących wcześniej kobiet, co oznacza, że obawy związane z porodem są efektem społecznego uczenia się” [15, s. 29]. Dlatego też zamiast pojęcia ból, który sygnalizuje chorobę lub uraz, a poród nie jest ani jednym, ani drugim, powinniśmy mówić o odczuwalności skurczów porodowych, jako naturalnego sygnału rozpoczynającego się porodu [16, s. 84].

W drugiej fazie porodu następuje wypychanie dziecka na zewnątrz. W momencie, gdy szyjka macicy osiąga pełne rozwarcie, a główka dziecka zaczyna obniżać się w kanał rodny, kobieta odczuwa potrzebę parcia. Podczas przejścia dziecka przez kanał rodny, kobieta może odczuwać pieczenie. Podczas parcia ma się odczucie jak podczas wypróżniania i jest to sytuacja naturalna. Czas rodzenia dziecka jest zróżnicowany i może trwać kilkanaście minut do kilku godzin. W momencie parcia, mięśnie brzucha i przepona naciskają na macice co pomaga jej powoli przesuwać dziecko w dół kanału rodnego. W momencie pojawienia się główki dziecka, kobieta powinna przestać przeć, a skupić się na oddechu. Jeszcze tylko kilka skurczów i dziecko wyślizguje się z kanału rodnego [17, ss. 364 – 371]. Teraz następuje cudowna ulga, bo na świecie pojawiło się tak wyczekiwane maleństwo.

Czasem w czasie porodu wykonuje się nacięcie krocza, czyli wykonanie nożyczkami na wejściu do pochwy nacięcia, które ułatwia wyjście dziecka [18, s. 222]. W niektórych sytuacjach w czasie porodu należy wykonać także cesarskie cięcie. Jest to nacięcie na linii owłosienia łonowego, które wykonuje lekarza w sytuacji, gdy nie ma możliwości porodu w sposób naturalny. Cesarskie cięcie może być planowane w sytuacji: porodu przedwczesnego, położenia miednicowego dziecka, łożyska blokującego ujście wewnętrzne macicy; choroba matki; dysproporcji między dużą głową dziecka, a wąską miednicą matki; ciąża mnoga. Cięcie cesarskie wykonuje się też w czasie porodu w sytuacji, gdy: zaburzona jest czynność serca dziecka; nagłe powikłania; dziecko nie wpasowuje się w miednicę matki; występuje osłabienie skurczów; poród nie rozpoczyna się mimo prób indukcji; następuje brak postępu porodu [19, s. 218].

Tak oto po narodzeniu dziecka rozpoczyna się ostatnia faza porodu łożyskowa, w której to następuje oddzielenie i urodzenie popłodu. Odklejanie się łożyska następuje przy ponownych skurczach macicy. W szpitalu stosuje się metodę czynną, czyli wyczekuje, aż skurcze wypchną łożysko, bądź bierną, czyli poprzez podanie oksytocyny, wywołuje się skurcze. Najszybszym sposobem jest po prostu przystawienie dziecka do piersi, aby zaczęło ssać, jest to najskuteczniejszy wyzwalacz oksytocyny. Kiedy łożysko odklei się, macica lekko unosi się powyżej pępka i na prawo, a łożysko przesuwa się w kierunku pochwy. Kobieta ponownie czuje potrzebę parcia i rodzi się popłód. Okres ten trwa od 15 minut do nawet 2 godzin, co uwarunkowane jest różnymi czynnikami. Kobieta po urodzeniu popłodu musi być szczególnie obserwowana, aby nie doszło do krwotoku, niedociśnienia lub innych poporodowych skutków ubocznych [20, s. 16]. Tak oto zakończył się etap porodu, a rozpoczął etap macierzyństwa.

Dziecko – cudowny dar dla matki i ojca

Tak oto na świat przyszło dziecko. Owoc miłości kobiety i mężczyzny. Kobieta odczuwa wielkie szczęście. Ból już nie jest ważny. Najważniejsze jest nowe życie, które przyszło na świat. Dzięki obecności dziecka matka rozumie znaczenie tego, co przed chwilą przeżyła. Poznaje sens oczekiwań i nadziei. W chwili rozłąki odczuwa niepokój. W obecności rodzicielki nowo narodzone maleństwo odbudowuje zerwaną po porodzie i oddzieleniu od matki, więź. Również noworodek pomaga nawiązać nową więź miedzy kobietą, a jej partnerem. Rodzi się matczyna miłość [21, ss. 39-40].

Świat dziecka i matki nagle się zmienia. Już od pierwszych minut jakby na nowo podejmują pracę narządy dziecka. Najbardziej komfortową sytuacją jest moment, kiedy może znaleźć się w ramionach matki. „Badania nad wczesnym kontaktem „skóra do skóry” polegające na umieszczeniu natychmiast lub wkrótce po porodzie nagiego noworodka na nagiej klatce piersiowej matki, którego doświadczenie to może wiązać się z istnieniem okresu wrażliwości, kiedy możliwe jest rozwinięcie zsynchronizowanej, wzajemnej interakcji miedzy matką, a niemowlęciem, pod warunkiem, że pozostają oni razem w intymnym kontakcie wykazały istotny statystycznie pozytywne znaczenie wczesnego kontaktu „skóra do skóry” na karmienie piersią od 1 do 3 miesiąca po porodzie i długość okresu karmienia piersią. Istnieją też pewne dowody na większą czułość matki podczas karmienia piersią w ciągu kilku dni po porodzie i bliższa więź matki z dzieckiem w przypadku wczesnego kontaktu „skóra do skóry” [22, s. 39]. Przyzwyczajone do jej bicia serca, jej oddechu, będąc blisko niej, stabilizuje swój stres i czuje się bezpiecznie [23, s. 10]. Tak rodzi się bonding, czyli więź między matką, a noworodkiem. Matki powinny pamiętać, że mają prawo zatrzymać dziecko przy sobie, oczywiście jeśli jest zdrowe. Działająca w kobiecie adrenalina nie pozwoli jej zasnąć, więc również w nocy dziecko może być przy niej. Ta więź jest bardzo ważna przy produkcji mleka, a noworodek potrzebuje 6 stabilizatorów zadowolenia, aby czuć się spokojnie i bezpiecznie. Jest nimi więź, karmienie piersią, odpowiednia temperatura pomieszczenia, zapach ciała matki, kontakt fizyczny i stały rytm dnia [24, ss. 166-167].

W sytuacji kiedy noworodek rodzi się z niską masą urodzeniową można zastosować „metodę kangurowania”. Jest to metoda, która opiera się na ciągłym kontakcie „skóra do skóry”, podczas którego dziecko jest karmione piersią. Jest to alternatywa dla inkubatora, pod warunkiem, że dziecko jest stabilne oddechowo – krążeniowo i żywieniowo [25, s. 25]. Poród jest wielkim wydarzeniem dla matki, ale też dla dziecka. Z psychoanalitycznego punktu widzenia poród to trauma dla dziecka. Wynika ona z nagłego biologicznego rozdzielenia dziecka od łona matki, swoistej separacji, ale trauma ta może też być spowodowana nienaturalnymi warunkami porodu bądź komplikacjami [26, ss. 39-40]. Również sam fakt zmiany środowiska, nagłe oślepiające światło sali porodowej, dużo dźwięków, krzyk matki, krzyki personelu, działają na dziecko traumatycznie. Dlatego Irena Chołuj proponuje matką, aby wspierały swoje dziecko w czasie porodu, np. głaszcząc brzuch [27, s. 82]. Ważne, aby relacja między matką, a dzieckiem była stała. Nie można pozwolić na długie rozłąki, gdyż działa to ze szkodą dla matki i dziecka.

Połóg

Po porodzie w ciele kobiety zachodzą zmiany polegające na tym, że ciało zaczyna wracać do formy z przed ciąży. Równocześnie uczy się ona nowej sytuacji, jaką jest opieka nad dzieckiem. Połóg to okres 6. tygodni po porodzie, w którym na kobietę czeka wiele wyzwań nie tylko natury fizycznej, ale również psychicznej [28, s. 16]. „Połóg możemy podzielić na 3 okresy:

• I okres: to 24h po porodzie (połóg kliniczny, czyli pierwsza doba po porodzie drogami natury, który przebiegł bez komplikacji, gdy przebywasz jeszcze pod obserwacją położnej bloku porodowego),
• II okres: wczesny połóg – do 2-go tygodnia po porodzie,
• III okres: późny połóg – po 3-cim tygodniu od porodu” [29].

W okresie połogu kobieta odczuwa rożne dolegliwości również te bólowe. Należą do nich poporodowe skurcze macicy. Świadczy to o tym, że macica się obkurcza i wraca do poprzedniego stanu. Również pęcherz moczowy, który po porodzie jest bardziej aktywny, musi wrócić do prawidłowej pracy. Krwawienia z dróg rodnych występują od 2 dni do 6 tygodni po porodzie. Po porodzie kobiety mogą nie odczuwać potrzeby oddania stolca, dlatego powinny się jak najczęściej ruszać, aby pobudzić jelita do prawidłowej pracy. Szwy założone po nacięciu krocza, czy cesarskim cięciu, również są powodem rożnych dolegliwość [30, s. 71]. Niestety trzeba czekać na ich wchłonięcie. Kobieta powinna nosić podpaski czy wkładki. „Gdy po porodzie naturalnym zagoją się świeże rany, kobieta powinna aplikować na okolice intymne żel probiotyczny, który nawilża, pielęgnuje i chroni miejsca intymne przed zakażeniami. Warto stosować sprawdzone preparaty, które uzyskały rekomendację Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego” [31].

Tak więc połóg, jako efekt pozostałości po porodzie, który pomaga w powrocie ciała do normalnego funkcjonowania, może powodować problemy dla kobiety, ale jeżeli w odpowiedni sposób dba ona o swoją higienę, zwraca się do lekarza w przypadku nadmiernych dolegliwości, to proces ten będzie tylko kolejnym krokiem do pełni macierzyństwa.

Podsumowanie

Pierwsze dziecko oznacza, że kobieta zostaje matką i matką będzie już do końca życia [32, s. 134]. Kilka godzin wypełnionych niekiedy silnym bólem, niekomfortowymi sytuacjami, krzykiem, poczuciem osamotnienia, kończy się najpiękniejszym wydarzeniem w życiu – na świecie pojawia się ich dziecko. W chwili tej nic się już nie liczy. Nie liczą się wylane łzy, liczy się tylko nowe życie, które przed 9 miesiącami zapoczątkowali kobieta i mężczyzna. Teraz pozostaje im jedynie stać się rodzicami i dzielnie wspierać swoje dziecko na każdym z etapów rozwojowych. Otaczać je miłością, spełniać potrzeby i dać poczucie bezpieczeństwa.

Niniejsza praca miała stać się krótkim kompendium wiedzy dla przyszłych rodziców. Kompendium, w którym zawarte zostaną kwestie najistotniejsze bez dodatkowego opisu. Mam nadzieje, że takim się stała.

Literatura

[1] Lindemann O., Ortemberg A., Ciąża i poród naturalny. Jak czerpać radość z macierzyństwa. Praktyczny przewodnik, Bellona, Warszawa 2008, s.154

[2] Fundacja Rodzić Po Ludzku, Kieszonkowy poradnik na Początek, Fundacja Rodzić Po Ludzku, Warszawa 2003,  s. 53

[3] Fenwick E., Matka i dziecko. Praktyczny przewodnik dla rodziców. Od poczęcia do 3. roku życia dziecka, Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk, Ożarów Mazowiecki 2016, s. 54 – 55

[4] Port D., Ralston J., Szkoła przetrwania dla przyszłych ojców, Świat Książki, Warszawa 2009, s. 75 – 77

[5] Lees Ch., Reynolds K., McCartan G., Ciąża. Przewodnik po dziewięciu najważniejszych miesiącach w życiu kobiety, Pascal, Bielsko – Biała 2005, s. 148-152

[6] Chołuj I., Poród w domu, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 1992, s. 10

[7] Nitkiewicz A., Sawicka M., Mama, tata… start! Poradnik na czas ciąży, porodu i połogu, Święty Paweł, Częstochowa 2012, s. 39

[8] Stepulak M. Z., Irzmańska – Hudziak A., Płońska J. (red.), Dlaczego rodzic w domu? Poród domowy
w perspektywie interdyscyplinarnej, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2011, s.  179 – 180

[9] Gebauer – Sesterhenn B., Villinger T., Ciąża i poród, Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk „Inwestycje”, Warszawa 2007, s. 222

[10] Gebauer – Sesterhenn B., Villinger T., Ciąża i poród, Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk “Inwestycje”, Bydgoszcz 2007, s. 106 – 107

[11] Chołuj I., Urodzić razem i naturalnie. Informator i poradnik porodowy dla rodziców i położnych, Fundacja Źródła Życia, Mszczonów 2008,  s. 108

[12] Lindemann O., Ortemberg A., Ciąża i poród naturalny. Jak czerpać radość z macierzyństwa. Praktyczny przewodnik, Bellona, Warszawa 2008, s. 162 – 163

[13] Micucci M., Gdy stajesz się tatą. Pierwsze miesiące ojcostwa, Hachette, Warszawa 2008, s. 152

[14] Kubicka – Kraszyńska U. (red.), O bólu porodowym i metodach jego łagodzenia, Fundacja Rodzic po Ludzku, Warszawa 2010, s. 24 – 40

[15] Lichtenberg – Kokoszka E., Humanistyczny wymiar opieki okołoporodowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2016, s. 29

[16] Fijałkowski W., Ku afirmacji życia, Gaudium, Lublin 2003, s. 84

[17] Sears W., Sears M., Holt L., Snell BJ, Księga ciąży. Wszystko, co musisz wiedzieć o ciąży, miesiąc po miesiącu, Mamania, Warszawa 2014, s. 364 – 371

[18] Greer I., Ciąża poradnik. Problemy płodności, ciąży i porodu, Olesiejuk, Bydgoszcz 2008, s. 222

[19] Gebauer – Sesterhenn B., Villinger T., Ciąża i poród, Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk „Inwestycje”, Warszawa 2007, s. 218

[20] Lichtenberg – Kokoszka E., Janiuk W., Dzierżanowski J., Optymalizacja porodu – zagadnienie interdyscyplinarne, IMPULS, Kraków 2008,  s. 16

[21] Honegger Fresco G., Być rodzicami. Jak przygotować się na przyjecie dziecka, a potem wychowywać je mądrze i z miłością, eSPe, Kraków 2007, s. 39 – 40

[22] Szamotulska K., Mierzejewska E., Medycyna oparta na dowodach. Przykłady zastosowania w opiece położniczej, Fundacja Rodzić Po Ludzku, Warszawa 2006, s. 39

[23] Oslislo A., Otffinowska A., Najważniejsza chwila w życiu. O pierwszym kontakcie matki
z dzieckiem możliwościach jego realizacji w placówkach położniczych w Polsce, Fundacja Rodzić Po Ludzku, Warszawa 2008, s. 10

[24] Białecka B. , 40 tygodni radości. Porady dla mamy w ciąży. Dzienniczek oczekiwania, Wydawnictwo św. Wojciecha, Poznań 2007,  s. 166 – 167

[25] Oslislo A., Otffinowa A., Najważniejsza chwila w życiu. O pierwszym kontakcie matki z dzieckiem i możliwościach jego realizacji w placówkach położniczych w Polsce, Fundacja Rodzić po Ludzku, Warszawa 2012, s. 25

[26] Wojaczek M., Uczucia rodzącego się dziecka, [w:] Lichtenberg – Kokoszka E., Janiuk E., Dzierżanowski J. (red.), Dziecko aktywny uczestnik porodu. Zagadnienie interdyscyplinarne, IMPULS, Kraków 2010, s. 39 – 40

[27] Chołuj I., Urodzić razem i naturalnie, Źródła Życia, Mszczonów 2008, s. 82

[28] Mosiołek A., Okołoporodowe zaburzenia psychiczne. Diagnostyka i standardy postępowania, Prawo Medyczne 24, Nowa Wola 2018, s. 16

[29] http://dziecisawazne.pl/polog-i-fizyczne-dolegliwosci-pologowe/ [online: 21.06.2018] [30] Fenwick E., Matka i dziecko. Praktyczny przewodnik dla rodziców. Od poczęcia do 3. roku życia dziecka, Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk, Ożarów Mazowiecki 2016, s. 71

[31]  http://parenting.pl/portal/polog [online: 21.06.2018] [32] Czarnawska – Iliev I., Ciąża i poród bez obaw, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2011, s. 134