Freud i jego kozetka. Psychoanaliza jako jedna z form psychoterapii

Ostatni wpis poświęciliśmy na wyjaśnienie tego, że istnieje nie jedna, a tak naprawdę wiele psychoterapii. Zarówno najdawniejszą, jak i najbardziej rozpowszechnioną w potocznej świadomości formą psychoterapii jest psychoanaliza.

Psychoanaliza powstała w końcu XIX w. i nieprzerwanie rozwija się do chwili obecnej. Jej twórcą był austriacki lekarz neurolog i psychiatra, chyba najsłynniejszy psychoterapeuta, którego nazwisko znane jest bardzo wielu ludziom – Zygmunt Freud.

Jaka jest definicja psychoanalizy?

Z. Sokolik w dziele zbiorowym Psychoterapia. Teoria w następujący sposób definiuje psychoanalizę: „Psychoanalizę można definiować jako metodę badania i/lub leczenia zaburzeń, która polega na wydobywaniu na jaw przeniesień istniejących w stosunku do ludzi z otoczenia i analityka, ujawniających się dzięki rozwijającej się regresji, wywołanej naturalną, nienarzucającą, niekierującą pozycją psychoanalityka oraz na stopniowym usuwaniu przeniesień, uświadamianiu idei i emocji nieświadomych, zmniejszaniu oporów wyłącznie drogą interpretacji, klaryfikacji, konfrontacji”.

Rozgałęzienia psychoanalizy

Istnieje bardzo dużo rozgałęzień psychoanalizy. Wśród wielu szkół psychoanalitycznych warto wskazać na cztery najbardziej popularne, którymi są: (1) szkoła klasyczna (wiedeńska), dla której charakterystyczne jest to, iż technika psychoanalizy jest w niej najbardziej podobna do opisanej przez Freuda i jego pierwszych uczniów; (2) szkoła Jacques’a Lacana (francuska, lingwistyczna); (3) szkoła Melanie Klein (angielska), zaliczana do nurtu relacji z obiektem; (4) szkoła psychologii ego (amerykańska), która także przynależy do nurtu teorii relacji z obiektem. Tym, co niewątpliwie łączy wymienione szkoły i co stanowi clou nurtu psychoanalitycznego jest stosowanie czterech podstawowych procedur leczniczych, a więc: (1) analizowanie nieświadomości, (2) oporów, (3) przeniesień (w tym i przeniesień na analityka) oraz (4) funkcji ego. Skoro już w obrębie jednego nurtu występują znaczne różnice między szkołami (w wypadku psychoanalizy różnice między szkołami w zakresie techniki analizowania polegają na tym, że w każdej z nich kładzie się większy nacisk na inne czynniki lecznicze), trudno się dziwić różnicom występującym pomiędzy różnymi orientacjami psychoterapeutycznymi.

Etapy rozwoju psychoanalizy

Rozwój psychoanalizy związany jest z wystąpieniem dwóch wyraźnych etapów. Dla pierwszego z nich charakterystyczne było to, że koncentrowano się głównie na problemach występujących u neurotyków. Freud wyjaśnił etiologię ich zaburzeń, a także stworzył sposoby ich leczenia. Podstawowym założeniem koncepcji Freuda jest to, że objawy chorobowe, trudności, z jakimi boryka się pacjent, sprowadzają się do konfliktu wewnętrznego między trzema instancjami psychicznymi: id, ego, superego. W zaburzeniach neurotycznych, do których odnosi się teoria Freuda, głównym mechanizmem obronnym jest wyparcie. Bardziej prymitywne mechanizmy obronne występują u osób z głębszymi zaburzeniami – zaburzeniami tożsamości, opisu których dostarczają koncepcje określane jako teorie relacji z obiektem, stanowiące drugi z wymienionych etapów w rozwoju psychoanalizy.

Teoretycy teorii relacji z obiektem wyszli od krytyki freudowskiej tezy, zgodnie z którą podstawowym pragnieniem małego dziecka jest zaspokojenie własnych potrzeb. Postawili oni akcent na szukanie przez małe dziecko kontaktu, związku ze swoim opiekunem. Ukazali, w jaki sposób przebieg faz rozwoju relacji dziecka z opiekunem rzutuje na dorosłe życie osoby. Ich koncepcje wyjaśniły, jak nieprawidłowy przebieg tych faz wiąże się z patologią osoby dorosłej (występowaniem określonych prymitywnych mechanizmów obronnych oraz zaburzeń tożsamości).

Opór w podejściu psychoanalitycznym

Przez dziesięciolecia istnienia terapii psychoanalitycznej zaszło w niej wiele istotnych przeobrażeń. Jedno jednak pozostało niezmienne, a mianowicie to, że kamieniem węgielnym techniki psychoanalitycznej jest analiza oporu. Sam twórca psychoanalizy stwierdził, że teoria psychoanalityczna została zbudowana na podstawie doświadczenia oporu, jakie stawia pacjent w trakcie próby uświadomienia materiałów zawartych w nieświadomości. Odkrył on, że zaistnienie oporu, jego rozpoznanie, a następnie interpretacja mają zasadnicze znaczenie w psychoanalizie.

Opór jest analizowany przez psychoanalityków przy pomocy czterech podstawowych procedur terapeutycznych, jakimi są:

• konfrontacja,
• klaryfikacja,
• interpretacja,
• przepracowanie.

Konfrontacja, jako pierwszy krok analizy poszczególnych problemów pacjenta, polega na zwróceniu jego uwagi szczególnie na takie zachowania, które stanowią przejaw oporu. Psychoanalitycy podczas konfrontacji demonstrują ów opór, wskazują pacjentowi dowody na jego istnienie. Ważne jest, aby konfrontacja w procesie psychoanalitycznym była treściowo poprawna i odpowiednio zlokalizowana w czasie. Tylko wówczas bowiem prowadzi ona do następnego kroku, jakim jest klaryfikacja.

Klaryfikacja (clarification) polega na odseparowaniu tych elementów badanego zjawiska, które są istotne dla powodzenia całego procesu, od szczegółów ubocznych, nieistotnych, nie związanych z tym, co opisywała konfrontacja. Podczas etapu klaryfikacji nazywane zostają tendencje instynktowe, które blokują postęp w psychoanalizie, a więc poszukiwane są motywacje do przejawiania oporu.

Zasadniczą techniką psychoanalizy jest interpretacja (interpretation). Termin ten rozumie się dwojako:

1. proces odkrywania znaczenia ukrytego w jawnym, symbolicznym przekazie lub zachowaniu osoby uczestniczącej w psychoterapii, który dokonuje się poprzez badanie treści;
2. słowny przekaz analityka polegający na uświadamianiu, ujawnianiu pacjentowi ukrytych pragnień, fantazji, wspomnień, treści związanych z nieświadomymi konfliktami sięgającymi nawet okresu dzieciństwa pacjenta.

W klasycznej psychoanalizie początkowo interpretacje dotyczyły jedynie snów, jednak dzisiaj najistotniejszym przedmiotem interpretacji jest analiza oporu oraz przeniesienia. Celem stosowania interpretacji jest uzyskanie przez pacjenta wglądu. Tym samym zadaniem psychoanalityka przed podaniem interpretacji jest ocena gotowości pacjenta do jej przyjęcia. Twierdzi się nawet, że większym błędem ze strony analityka jest podanie interpretacji w niewłaściwym czasie aniżeli podanie interpretacji mylnej, albowiem tę ostatnią pacjent może po prostu odrzucić, za to trafna interpretacja podana zbyt szybko może okazać się dla pacjenta na tyle zagrażająca, że wzbudzi w nim zbyt duży poziom lęku.

Ostatnią z czterech podstawowych procedur stosowanych przez psychoanalityków jest przepracowanie (working through), które ujmowane jest jako „faza terapii, w której pacjent przepracowuje interpretację, by przezwyciężyć spowodowany przez nią opór”. W praktyce polega to na tak długim powtarzaniu wcześniejszego etapu, aż ustąpi opór powstrzymujący pacjenta przed dotarciem do nieświadomych treści jego umysłu