9 miesięcy drogi do szczęścia – zalecenia dla kobiet w ciąży

 Wiele z ciężarnych kobiet zastanawia się, co powinny robić, jak postępować, kiedy iść pierwszy raz do lekarza i jakie wykonać badania. Kwestią istotną jest to, jak kobieta funkcjonuje przez całą ciążę. Zalecenia te są bardzo istotną sprawą zarówno dla zdrowia dziecka, jak i kobiety.

Planowanie ciąży

Należy podkreślić, że najlepszą sytuacją jest zaplanowanie ciąży. Oczywiście nie można nikomu powiedzieć w tym wieku Ci wolno, a w tym nie. Poczęcie dziecka jest powołaniem małżeństwa, które w komunii z sobą dopełnia swój związek. Natomiast planowanie potomstwa nie tylko dla nich, ale dla każdej kobiety, powinno stać się istotne z kilku względów. Z naukowego punktu widzenia wiemy, że najlepszy czas na ciąże to wiek 22 – 25 lat. Kobieta ma w pełni rozwinięte narządy rodne, jest silna i młoda, dlatego też najlepiej zniesie ciążę. Z fizjologicznego punktu widzenia ciąża po trzydziestym roku życia, może być trudniejsza ze względu na to, że mięśnie nie są już tak sprężyste, połączenia chrzęstne miednicy twardnieją i stają się mniej rozciągliwe. Taka sytuacja może zagrażać życiu i zdrowiu.

Planując ciążę możemy zaczekać odpowiednią ilość czasu, pogłębiając tym samym więź małżeńską. Kolejnym argumentem za planowaniem ciąży jest to, że im wcześniej pomyślimy o dziecku, nie będziemy odkładać tej decyzji w nieskończoność, mamy większe szanse ukończenia dzieła wychowawczego. Istotna kwestią jest też to, że powinniśmy planować dziecko będąc w pełni zdrowia, zadowoleni ze swojego życia, napełnieni miłością i potrzebą oczekiwania. W końcu szczęśliwe dziecko ma szczęśliwych rodziców. Kolejnym argumentem za planowaniem poczęcia jest sytuacja, kiedy możemy wybrać moment urodzenia dziecka, w którym mąż czy też żona, mogą wziąć urlop i pomagać drugiemu partnerowi przy dziecku[1]. Sytuacja tak zwanej nieplanowanej ciąży komplikuje sytuacje wielu par, co wiąże się często z odrzuceniem dziecka, zerwaniem więzi miłości, a to sprawia, że dziecko nigdy nie poczuje rodzicielskiej miłości. Dlatego zastanówmy się, czy nie lepiej jest planować ciążę z rozwagą, biorąc pod uwagę wszystkie wymienione wyżej czynniki?.

Czego w ciąży nie wolno

Przejdźmy teraz do czynników mogących negatywnie wpływać na ciążę. Na samym początku musimy pamiętać, że komórki zarodkowe są bardzo wrażliwe na wszelkie czynniki, które mogą spowodować ich uszkodzenia. Dlatego istotne jest, aby unikać badań radiologicznych (promienie rentgenowskie mogą mieć złe oddziaływanie na rozwijający się zarodek), przyjmowania leków bez konsultacji z lekarzem, wdychania oparów produktów toksycznych, kontaktów z chorobami zakaźnymi (niektóre choroby zakaźne jak różyczka mogą wywołać wady wrodzone u płodu, a nawet poronienie). Ważne jest, aby kobieta zwracała uwagę na wszelkie bóle brzucha, które mogą świadczyć np. o ciąży pozamacicznej. Istotną kwestią jest oczywiście zdrowy tryb życia przyszłej matki, dlatego tak ważne jest zrezygnowanie ze wszelkich używek, które mogą doprowadzić do nieodwracalnych wad u dziecka.

Badania

Wizyta u lekarza powinna odbyć się pod koniec 1 miesiąca. Należy wtedy zgłosić, jaką ma się grupę krwi, aby wykluczyć konflikt serologiczny. Lekarz wykona też potwierdzające ciążę badanie krwi. Oczywiście kobieta może samodzielnie potwierdzić czy jest w ciąży poprzez wykonanie specjalistycznych testów dostępnych w aptece. Warto porozmawiać  z lekarzem o tym, gdzie chciałoby się urodzić dziecko[2]. Pierwsze dni są bardzo ważne dla życia i rozwoju dziecka, nie tylko w okresie płodowym, ale także już po urodzeniu.

Pierwszy miesiąc jest oczywiście ważny, ale każdy kolejny również powinien być przebyty w odpowiedni sposób. Pierwszą kwestią są badania, które powinna wykonać kobieta, ale najpierw powinna wybrać odpowiedniego lekarza czy położną. Położna wbrew powszechnym opinia może prowadzić ciąże. Korzysta ona oczywiście ze wsparcia innych specjalistów, ale jest przeszkolona do prowadzenia ciąży. Relacja miedzy położną, a podopieczną jest bardziej kompleksowa niż lekarska, gdyż obejmuje różne sfery życia rodzinnego. Położna omawia wyniki badań, omawia pojawiające się problemy, dietę, tryb życia. Pomaga znaleźć sposób na radzenie sobie z dolegliwościami czy omówić przygotowanie do porodu[3]. Należy także wybrać pielęgniarkę środowiskową. Jest to indywidualny wybór i każda kobieta decyduje sama, najczęściej czytając opinie w internecie czy korzystając z porad znajomych. W pierwszym trymestrze przyszłe mamy powinny spodziewać się rozmowy na temat kompletnej historii choroby. Lekarz wykona badanie ultradźwiękiem w celu zobaczenia bicia serca, badania ogólne i badanie ginekologiczne. Pobierze wymaz z szyjki macicy, zleci badanie krwi i moczu, i wyznaczy termin porodu.

W pierwszym trymestrze lekarza powinno się odwiedzać raz w miesiącu, chyba, że zalecenia są inne, aby wykonać pomiar wagi, ciśnienia krwi, badanie moczu, posłuchać bicia serca i zbadać obrzęki w okolicach kostek i rąk. W drugim trymestrze opcjonalnie wykonuje się punkcje owodni (możliwe od 15. do 18. tygodnia u kobiet po 35 roku życia), badanie ultrasonograficzne, badanie tolerancji na glukozę.
W trzecim trymestrze oprócz wcześniej wykonywanych systematycznie badań wykonuje się badanie szyjki macicy, aby określić czy szykuje się już do porodu, badanie na streptokoki grupy B (powodują infekcje u noworodków), test niestresowy KTG. Padnie też pytanie, jak często rusza się dziecko[4]. Oczywiście oprócz tych podstawowych badań lekarze w wyjątkowych sytuacjach stosują inne badania, np. w celu potwierdzenia zmian genetycznych czy wad rozwojowych, ale badania te są zależne od stanu zdrowia i funkcjonowania kobiety.

Ciąża a dieta

Kolejnym istotnym elementem jest odpowiednio zbilansowana dieta. Powszechnie wiadomo, że kobieta brzemienna  powinna się dobrze odżywiać, ale często jest to opacznie rozumiane jako zbyt nadmierne objadanie, co przy spowolnionej przemianie materii powoduje zbyt duży przyrost masy ciała[5]. „Równolegle ze wzrostem dziecka wykształca się łożysko, rozciąga się i grubieje mięsień macicy, zwiększają się piersi, przybywa ¾ litra krwi krążącej. Całokształt zachodzących zjawisk powoduje gromadzenie się dodatkowego białka w ilości około jednego kilograma. Dodatkowo powstaje pewien zapas tłuszczu…”[6]. Oczywiście każda ciężarna kobieta w czasie ciąży ma swoje „zachcianki”,jednak powinna pamiętać, że to, jak się żywi, bardzo mocno oddziałuje na dziecko. Połączone przez pępowinę i łożysko z organizmem matki przyjmuje od niej wszelkie minerały, witaminy, ale też substancje szkodliwe, dlatego dieta powinna wejść w życie nawet jeszcze przed zajściem w ciążę w ramach profilaktyki i planowania poczęcia potomka.

Pierwszym ważnym elementem zbilansowanego odżywiania jest dostarczenie organizmowi odpowiedniej dawki witamin. Prawidłowa dieta powinna składać się z większej ilości białek, węglowodanów, witamin i soli mineralnych. Przed ciążą istotne jest przynajmniej 3 miesięczne przyjmowanie kwasu foliowego odpowiadającego za prawidłowy rozwój ośrodkowego układu nerwowego. Wszystkie witaminy lepiej przyjmować w postaci naturalnej czyli świeże soki czy warzywa. Niebezpieczny jest niedobór jodu, więc powinno się go uzupełniać. Także niektóre witaminy przyjmowane w nadmiarze jak witamina A, D, E, K, mogą być szkodliwe dla płodu. Oczywiście wszelkie zalecenia witaminowe powinny być konsultowane z lekarzem[7].

Kobieta powinna pamiętać, że przytyje. Prawidłowy przyrost na wadze przez cały okres ciąży wynosi 8 – 10 kg. Aby ograniczyć niekontrolowane tycie, należy się regularnie ważyć, najlepiej co 2 tygodnie[8]. Jeśli przytyjemy za mało, możemy spowodować zagrożenie dla życia płodu. Kobieta powinna przyjmować średnio o 300 – 800 kalorii więcej niż normalnie, aby prawidłowo rozwijała się tkanka u dziecka. Dlatego ważne jest, aby dieta i żywienia odbywało się według dokładnych zaleceń. Oprócz zaleceń witaminowych kobieta ciężarna powinna jeść dużo produktów bogatych w błonnik i węglowodany np. ciemny chleb, makarony, ryż, owies. Istotne jest spożywanie ok. 1 kg owoców i warzyw w każdej postaci. Czy to świeżych, mrożonych, z puszki czy suszonych. Warzywa są głównym składnikiem witamin. Zaleca się umiarkowane ilości mleka i produktów mlecznych, które dostarczają wapnia, cynku, białka, witamin B2, B12, A, D. Jeśli chodzi o potrawy mięsne i rybne, zaleca się raczej chude mięso drobiowe i ryby morskie. Koniecznie trzeba wypijać dużo płynów (woda, herbaty ziołowe), ale unikać zbyt dużych ilości kawy i napojów gazowanych[9]. Oczywiście całkowicie zabronione jest picie alkoholu. Wyłączamy z jadłospisu słodycze, zmniejszamy spożycie pokarmów mącznych, ziemniaków i tłuszczy, rosołów i zup na mięsie i kościach, potraw smażonych i pikantnych, wędlin i słonych przypraw[10].

Kosmetyki w ciąży

Jak widać zaleceń dla kobiety w ciąży w związku z prawidłowym żywieniem jest wiele, a te – zawarte w mojej pracy, to tylko część bogatej listy wyrzeczeń i zaleceń, ale oprócz prawidłowej diety ważna jest też higiena, bo przecież każda kobieta pragnie wyglądać pięknie i kwitnąco, szczególnie w tym ważnym dla niej okresie. Pielęgnacja więc powinna dotyczyć po pierwsze ciała. Chodzi tu o stosowanie specjalnych kosmetyków, które będą nawilżać skórę, uelastyczniać i ujędrniać, dlatego ważne są kosmetyki z kolagenem. Oczywiście należy walczyć też z tymi mniej przyjaznymi zmianami skóry jak rozstępy i cellulit, i na nie stosować odpowiednio dobrane kosmetyki. Brzuszek przyszłej mamy również wymaga nieco więcej uwagi niż zwykle. Skóra twarzy może ulec całkowitej zmianie, więc należy udać się po poradę do kosmetyczki, która dobierze odpowiednie kosmetyki. Żadne zabiegi kosmetyczne w oparciu o aparaturę z użyciem prądu nie wchodzą w grę. Do miejsc intymnych stosować należy hipoalergiczne żele o naturalnym pH, które pomogą zachować świeżość, poczucie komfortu i będą zapobiegać podrażnieniom. Jeśli chodzi o dezodoranty, to używać wolno tylko neutralne, bez dodatku alkoholu i aluminium. Kolejna ważna kwestia to pielęgnacja włosów. Kontrowersje wokół farbowania włosów wciąż nie zostały rozwiane, wiec jeżeli kobieta chce farbować włosy, powinna skonsultować to z lekarzem i poinformować fryzjerkę. Na pewno współczesne farby są dużo bezpieczniejsze niż kiedyś. Na koniec zostawiłam pielęgnację stóp. Również one powinny być zadbane poprzez wykonanie pedicure czy odciążone poprzez relaks w letniej wodzie[11]. Kobieta powinna dbać o swój wygląd, bo jej dobre samopoczucie rzutuje na dobre samopoczucie dziecka. Jest to reakcja wiązana. Hormon szczęścia działa na dziecko, więc i ono jest szczęśliwe i lepiej się rozwija.

Oprócz higieny związanej z pielęgnacją ciała ważny jest też odpowiedni ubiór. Kobieta przybierając na wadze, w wyniku wzrostu płodu, musi dopasowywać odpowiednie ubrania, aby nie były zbyt ciasne, czy też zbyt luźne. Istotny jest dobór odpowiedniego stanika, gdyż rozmiar piersi zmienia się kilkakrotnie przez całą ciąże. Odpowiednia bielizna pomaga w późniejszym karmieniu. Nie powinno się nosić żadnych uciskających rajstop czy pończoch, a także butów na wysokim obcasie – przenosimy ciężar ciała na przód i łatwo o upadek.

Seks w ciąży

Warto też wspomnieć o higienie seksu. Nie ma żadnych biologicznych przeciwwskazań do aktywnego stosunku seksualnego. Jedynym przeciwwskazaniem jest zaobserwowanie krwawienia z pochwy[12]. Mimo to stosunek par do seksu jest różny. Jedne kobiety cieszą się ze swojego stanu, czują się godne pożądania i seks z partnerem nie sprawia im problemów, tym bardziej są pociągające i fascynujące dla męża czy partnera. Natomiast u innych par pociąg fizyczny słabnie ze względów np. dolegliwości fizycznych na początku ciąży.  Również przyrost masy sprawia, że kobiety nie czują się w pełni wartościowe. Postawa mężczyzny w okresie ciąży, odnośnie seksu, powinna być pełna zrozumienia i szacunku dla stanowiska kobiety[13].

Aktywność fizyczna

Kolejnym ważnym aspektem, który powinien towarzyszyć kobiecie w ciąży jest aktywność fizyczna. „Każdy wysiłek fizyczny powoduje zmęczenie o różnym nasileniu. W związku ze zwiększaniem się – w miarę rozwoju ciąży – masy ciała, kobieta brzemienne silniej je odczuwa. Jednakże… organicznie ruchu jest błędem”[14]. Hormon relaksyna i estrogen powodują rozluźnienie więzadeł i ścięgien, co zmniejsza stabilność. Wzrastająca masa ciała i wahania nastrojów mogą zostać skutecznie zniwelowane dzięki aktywności fizycznej. Dzięki systematycznym ćwiczeniom poprawia się samopoczucie, ale aktywność ta nie może mieć działania odchudzającego. Matki ćwiczące nie dość, że czują się lepiej, to naukowo stwierdzono, że poród przebiega sprawniej, jest mniej powikłań połogowych oraz jest wyższa wydolność noworodków. Jaka aktywność jest zalecana? Zaleca się co najmniej 30 minut umiarkowanej aktywności fizycznej co najmniej 4 razy  tygodniu, a najlepiej codziennie, jeśli nie ma żadnych przeciwwskazań. Udowodniono, że 2 godziny aktywności skutecznie redukują występowanie nietolerancji glukozy, ale też cukrzycy. Aktywność fizyczna pomaga w przygotowywaniu się na zmiany, jakie przynosi ciąża, rozwija intelekt, pomaga dbać o rozwój psychiczny, fizyczny i ruchowy dziecka, gdyż jest ono ciągle stymulowane[15]. Widzimy więc, jak aktywność jest ważna.  Nieważne czy kobiet pływa, czy jeździ na rowerze, a może uczęszcza na zajęcia pilatesu, najważniejsze jest, żeby się ruszała dla zdrowia własnego i swojego dziecka, dlatego w szkole rodzenia organizowane są specjalne zajęcia dla kobiet, aby mogły utrzymywać aktywność fizyczną przez cały okres ciąży.

Jak wspomniałam wcześniej, aktywność fizyczna jest ważna przy zmianach stanów emocjonalnych kobiety, a emocji w ciąży nie brakuje. Na samym początku kobieta zmaga się z przypuszczeniami, że jest w ciąży. Pojawia się napięcie wywołane nagłą zmianą sytuacji życiowej, że w końcu pojawi się ktoś trzeci. Kiedy już kobieta potwierdzi ciążę, doświadcza emocji, których wcześniej nie doświadczała. Wiąże się to z tym, czy ciąża była planowana, oczekiwana, czy jest to pierwsza, czy kolejna ciąża, a także z jakiego związku powstała (stały partner, mąż, czy przelotny romans). Oczywiście planowana ciąża wiąże się z radością, ale też z niepokojem. Natomiast w ciąży nieplanowanej dominują bardziej negatywne uczucia (zagubienie, obawa, strach, niepewność, złość). Na przeżywanie emocji będzie oddziaływać wiele czynników np. czy jest to kobieta dojrzała, czy nastolatka, jakie miała doświadczenia z poprzednią ciążą, czy ma wsparcie bliskich. Pojawia się stres, więc co dalej, co teraz zrobić, żeby maleństwu było jak najlepiej? Kobiety zmieniają styl życia, rzucają używki, podejmują aktywność fizyczną. Jednak strach wiąże się też ze zmianą wyglądu, gdyż niektóre kobiety szczególnie mocno podkreślają swój dobry wygląd i obawiają się, że zmian w czasie ciąży nie da się odwrócić.

Emocjonalność w stanie błogosławionym

Emocje radości, szczęścia, przeplatają się z pytaniami o dalszą karierę, sytuację rodzinną. Mimo odczuwania eustresu (pozytywny stres w ciąży) kobieta też będzie rozchwiana. Jej perspektywa patrzenia na świat diametralnie się zmieniła. To co charakterystyczne dla pierwszego trymestru to chwiejność emocji, w drugim dominuje już większa pewność, zachwyt z odczuwania ruchów dziecka, większa świadomość, ale też niepokój. W ostatnim trymestrze zwiększa się niepokój związany ze zbliżającym się porodem[16]. Emocje zależą od indywidualnych predyspozycji kobiety. Są jedną wielką sinusoidą od strachu do radości. Ważne, aby kobieta  w tym czasie otrzymywała wiele wsparcia i miłości. Nie zapomnijmy, że przyszli tatusiowie również odczuwają strach i obawę, czy podołają czekającym ich zadaniom.

Aktywność zawodowa

Kolejną ważną kwestią jest praca zawodowa. „Ciąża nie jest przeciwwskazaniem do wykonywania pracy zawodowej, o ile nie zagraża ona prawidłowemu rozwojowi dziecka i zdrowiu ciężarnej. W ocenie bezpieczeństwa pracy należy wziąć pod uwagę rodzaj wykonywanej pracy, warunki pracy oraz sam przebieg ciąży”[17]. „Od 5 miesiąca kobieta pracująca fizycznie  powinna być przeniesiona do pracy siedzącej na niezbyt wyczerpujące stanowisko. Praca nocna natomiast jest w tym okresie zabroniona”[18]. Niestety w pierwszych tygodniach, kiedy kobieta jeszcze nie wie o ciąży, trudno jest unikać pracy, która może spowodować uszkodzenia płodu, i która naraża na oddziaływanie teratogenów.

Sygnały ostrzegawcze

Jako ostatnią kwestię chciałabym poruszyć kwestię sygnałów ostrzegawczych, zagrożeń, które mogą zaniepokoić kobietę. Krwawienie niezależnie, na którym etapie ciąży, może zaniepokoić i należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem. Upadek również może być zagrożeniem, dlatego jeżeli towarzyszy mu krwawienie, wyciek płynów z pochwy czy silny ból, natychmiast należy zgłosić się do lekarza. Cukrzyca ciężarnych, jeżeli występuje, powinna być systematycznie monitorowana przez lekarza, gdyż może wywołać powikłania u dziecka. Kolejnym bardzo nieprzyjemnym i traumatycznym doświadczeniem jest poronienie, czyli zakończenie ciąży przed 20. tygodniem, poprzez wydalenie zarodka na zewnątrz macicy przed osiągnięciem zdolności życia. Przyczyny poronień nie są do końca znane. Podobnie niebezpieczna jest zakrzepica żył, gdyż zmniejsza się przepływ krwi, co może spowodować nawet zator płuc. Kolejnym zagrożeniem są guzy piersi, a także zatrucie ciążowe, charakteryzujące się wystąpieniem rzucawki. Również zabarwienie płynu owodniowego na kolor zielony, żółty lub zabarwienie krwią, powinno być natychmiast zgłoszone lekarzowi[19]. Kobieta, jako przyszła matka, powinna reagować na wszelkie niepokojące ją objawy, gdyż teraz to ona decyduje o życiu i zdrowiu swoim i dziecka.

„Ciąża silnie oddziałuje na psychikę kobiety, która zmienia się w  matkę. Większość kobiet ciężarnych przyjmuje swoje posłannictwo ze szczęściem i spokojem.”[20]. Ciąża jest najwspanialszym okresem w życiu kobiety, gdyż sprawia, że staje się ona w pełni spełniona. Rodzicielstwo jest zadaniem, które musi być wypełnione w sposób dokładny, pełen miłości i zaangażowania. Ciąża jest pierwszym etapem nowego etapu w życiu i choć wiąże się z wieloma wyrzeczeniami, o których była mowa wyżej, a także zadaniami dla przyszłej matki, to kiedy już pojawi się tak wypieszczone i chronione przez dziewięć miesięcy dziecko, radość z jego przyjścia sprawi, że wszystkie bolesne czy smutne chwile, zamienią się w radosne wspomnienia na drodze ku pełni szczęścia jakim jest dziecko.

Bibliografia

1. Chamberlain G., Wszystko o ciąży, PZWL, Warszawa 1992.
2. Curtis G. B., Schuler J., Ciąża w pytaniach i odpowiedziach, AMBER, Warszawa 2009.
3. Czaplińska W., Grabowska B., Planowanie rodziny, Klub Inteligencji Katolickiej, Wrocław 1974.
4. Delahaye M .C., Zdrowa ciąża, Hachette, Warszawa 2011.
5. Dzierżak – Postek E., Romanowska M., Prowadzenie ciąży przez położną, II Międzynarodowa Konferencja „Promocja Zdrowia Reprodukcyjnego”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Poznań 2011.
6. Fijałkowski W., Rodzi się człowiek, Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Włocławek 2006.
7. Fijałkowski W., Spotkania w szkole rodzenia, wyd. PZWL, Warszawa 1980.
8. Fijałkowski W., U progu rodzicielstwa, Wrocławska Księgarnia Archidiecezjalna, Wrocław 1992.
9. Fijałkowski W., W szkole rodzenia… Odkrywanie radości rodzicielstwa, MAKmed, Gdańsk 1996.
10. Jordan S., Ufberg D., Ciąża instrukcja obsługi, Vesper, Poznań 2010.
11. Kolarczyk E., Wybrane problemy higieny i ekologii człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
12. Krzyżanowska – Zbucka J., Problemy emocjonalne kobiet w okresie okołoporodowym, Fundacja Rodzić Po Ludzku, Warszawa 2008.
13. Lichtenberg – Kokoszka E., Janiuk E., Ciąża i narodziny fundamentem przyszłości dziecka. Zagadnienie interdyscyplinarne, IMPULS, Kraków 2012.
14. McGrail A., Metland D., Wszystko co musisz wiedzieć o ciąży i porodzie, Publicat, Poznań 2004.
15. Nees – Delaval B., Będziemy rodzicami, MUZA, Warszawa 2001.
16. Papuziński M., Higiena, dietetyka, ratownictwo, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1981.
17. Trca S., Będziemy mieć dziecko, PZWL, Warszawa 1986.
18. Tuchmacher G., Zdrowe odżywianie i higiena kobiety ciężarnej, IMPULS, Kraków 2010.
19. Zawitkowski P., Szulc J., Wszystko o co chcielibyście zapytać specjalistów, Marceli Szpak, Warszawa 2012.

[1]Por. W. Czaplińska, B. Grabowska, Planowanie rodziny, w: praca zbiorowa, Katolik, a planowanie rodziny, Klub Inteligencji Katolickiej, Wrocław 1974,  s. 27 – 28

[2]Por. M .C. Delahaye, Zdrowa ciąża, Hachette, Warszawa 2011, s. 21 – 27

[3]Por. E. Dzierżak – Postek, M. Romanowska, Prowadzenie ciąży przez położną, w: II Międzynarodowa Konferencja „Promocja Zdrowia Reprodukcyjnego”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego,  Poznań 2011, s. 31

[4]Por. S. Jordan, D. Ufberg, Ciąża instrukcja obsługi, Vesper, Poznań 2010, s.50 – 53,  81 – 84, 110 -113

[5]Por. W. Fijałkowski, W szkole rodzenia… odkrywanie radości rodzicielstwa, MAKmed, Gdańsk 1996, s. 163 – 164

[6]W. Fijałkowski, U progu rodzicielstwa, Wrocławska  Księgarnia Archidiecezjalna, Wrocław 1992, s. 50

[7]Por. P. Zawitkowski, J. Szulc, Wszystko o co chcielibyście zapytać specjalistów, Marceli Szpak, Warszawa 2012,
s. 32 – 36

[8]Por. W. Fijałkowski, Rodzi się człowiek, Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Włocławek 2006, s. 53

[9]Por. A. McGrail, D. Metland, Oczekiwanie. Wszystko co musisz wiedzieć o ciąży i porodzie, Publicat, Poznań 2004, s. 27 – 37

[10]Por. W. Fijałkowski, Spotkania w szkole rodzenia, PZWL, Warszawa 1980, s. 21 – 25

[11]Por. G. Tuchmacher, Zdrowe odżywianie i higiena kobiety ciężarnej, IMPULS, Kraków 2010,
s. 68 – 71

[12]Por. G. Chamberlain, Wszystko o ciąży, PZWL, Warszawa 1992, s. 43 – 45

[13]Por. B. Nees – Delaval, Będziemy rodzicami, MUZA, Warszawa 2001, s. 86

[14]W. Fijałkowski, W szkole rodzenia… Odkrywanie radości rodzicielstwa, MAKmed, Gdańsk 1996, s. 168

[15]Por. E. Lichtenberg – Kokoszka, E. Janiuk, Ciąża i narodziny fundamentem przyszłości dziecka. Zagadnienie interdyscyplinarne, IMPULS, Kraków 2012, s. 57 – 61

[16]Por. J. Krzyżanowska – Zbucka, Problemy emocjonalne kobiet w okresie okołoporodowym, Fundacja Rodzić Po Ludzku, Warszawa 2008, s.11 – 14

[17]K. Mioduńska, Zachowania sprzyjające zdrowiu w różnych okresach życia człowieka,
w:  E. Kolarczyk, Wybrane problemy higieny i ekologii człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 161

[18] M. Papuziński, Higiena, dietetyka, ratownictwo, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1981, s. 38

[19]Por. G. B. Curtis, J. Schuler, Ciąża w pytaniach i odpowiedziach, AMBER, Warszawa 2009,
s. 256 – 273

[20] S. Trca, Będziemy mieć dziecko, PZWL, Warszawa 1986, s.33