Konsekwencje społeczne i psychologiczne utraty pracy

Definicja osoby bezrobotnej

Bezrobocie jest bez wątpienia problemem o charakterze wielowymiarowym. O tym zjawisku można mówić w kontekście społecznym, ekonomicznym, jak i psychologicznym. Zanim jednak omówiona będzie wieloaspektowość bezrobocia, należałoby wskazać na definicję osoby bezrobotnej. W literaturze można spotkać wiele opisów, które wskazują na różne kryteria. Szeroka definicja osoby bezrobotnej wskazuje na brak pracy zarobkowej i jej poszukiwanie przez jednostkę (Klonowicz, 2001). Autorka także dodaje, że zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Pracy, ważne jest również kryterium gotowości do podjęcia pracy zarobkowej. Według innej definicji (Reszke, 1999, za: Ratajczak, 2004) „bezrobotny to osoba, która wbrew własnej woli została pozbawiona pracy zarobkowej i jest nią dlatego, że pracy nie znalazła bądź utraciła poprzednią po raz pierwszy, bądź po przerwie w zatrudnieniu” (s. 13). Jak pisze Ratajczak (2004), to wyjaśnienie wskazuje na niepowodzenia (nieskuteczne poszukiwanie pracy), co „nasuwa przypuszczenie o rodzącej się bezradności” (s. 13). Owo „przypuszczenie”, jak to będzie dalej opisane, jest głównym tematem niniejszej pracy. Jak wskazuje Reszke (1999), poza wyżej opisaną przez siebie definicją osoby bezrobotnej istnieją dwie, ale dotyczące zjawiska bezrobocia. Pierwsza z nich ujmuje ten problem „jako ogólną liczbę osób zarejestrowanych w instytucjach powołanych do obsługi bezrobotnych” (s. 11). Autorka wskazuje, że ta definicja jest często krytykowana ze względu na fakt, że „wiele osób faktycznie bezrobotnych nie rejestruje się, ponieważ nie są uprawnione do korzyści, jakie daje rejestracja (np. do zasiłków), zaś część zarejestrowanych podejrzewa się o nielegalne zatrudnienie” (s. 12). Drugi sposób ujmowania bezrobocia mówi o „oszacowanej na podstawie badań sondażowych liczbie osób, które w tygodniu poprzedzającym badanie nie były zatrudnione, aktywnie poszukiwały pracy i były gotowe ją podjąć w tygodniu, w którym przeprowadzono badanie” (s. 12).

Przyczyny ekonomiczne bezrobocia

Wracając do wielowymiarowego charakteru zjawiska bezrobocia, należałoby opisać nie tylko aspekt psychologiczny, ale również ekonomiczny i społeczny omawianego terminu. Jeżeli chodzi o kontekst ekonomiczny, rozpatrywane są tutaj przyczyny bezrobocia, inaczej niż w przypadku aspektu psychologicznego i społecznego, gdzie omawiane są skutki owego problemu (Reszke, 1999). Przyczyn bezrobocia w Polsce należy szukać w procesach gospodarczych jakie miały miejsce po 1989 roku w związku z transformacją systemową. Wskazuje się również na recesję ekonomiczną (Klonowicz, 2001) oraz rozwój nowych technologii, które wypierają człowieka z pracy. Na uwagę zasługuje również restrukturyzacja przemysłu, brak spójności między kwalifikacjami osób poszukujących a ofertami pracy, zmiany w organizacji pracy oraz napływ tanich towarów z krajów Trzeciego Świata (Hawkins, 1987, za: Ratajczak, 2004). W krajach o gospodarce rynkowej, takich jak Polska, często dochodzi do braku równowagi między podażą a popytem na pracę, co skutkuje bezrobociem. Jak pisze Woźniak (1995) taka sytuacja jest „elementem manipulacji na rynku pracy, czynnikiem zwiększania dyscypliny pracy oraz zmniejszania nacisku zatrudnionych na płace czy na poprawę warunków pracy” (s. 12).

Konsekwencje społeczne utraty pracy

Bezrobocie nie jest tylko problemem o charakterze ekonomicznym, ale również społecznym. Oznacza to, że skutki braku zatrudnienia są odczuwane nie tylko przez samą osobę bezrobotną, ale również przez jego rodzinę, jak i całe społeczeństwo. W celu pomocy osobie bezrobotnej rosną koszty świadczeń socjalnych, a w związku z tym podatki. Zostaje również niewykorzystany potencjał ludzkich kompetencji, a także narasta lęk u osób zatrudnionych oraz nasilają się społeczne patologie, takie jak przestępczość czy rozwody (Szylko-Skoczny, 1987, za: Reszke, 1999; Zarychta, 1994, za: Woźniak, 1995). Ratajczak (2004) wspomina także o powstawaniu tzw. trwałych stref ubóstwa i zjawisku dziedziczenia bezrobocia, dodając, że kiedy problem ten staje się masowy, wyłania się także on jako „problem społeczny, z którym musi się zmierzyć władza publiczna” (s. 14). Klonowicz (2001) zestawiając wyniki różnych badań podaje za innymi autorami, że wraz ze spadkiem poziomu zatrudnienia w społeczeństwie towarzyszy wyższe spożycie alkoholu i nikotynizm (Iversen i Klausen, 1986; Janlert, 1997), przestępczość i akty wandalizmu (Catalano, Novaco i McConnell, 1997; Catalano i in., 1993) oraz konflikty rodzinne (Fagin i Little, 1984), za którymi bez wątpienia stoi obniżenie dotychczasowego standardu życia i poziomu konsumpcji (Ratajczak, 1993, za: Chudzicka-Czupała, 2004).

Konsekwencje psychologiczne utraty pracy

Bez wątpienia bezrobocie wywołuje również skutki psychologiczne u osób, które doświadczyły utraty pracy, wpływając na stosunek bezrobotnego wobec samego siebie oraz jego osobowość (Jahoda, 1993, za: Woźniak, 1995). Wobec powyższego należy przyjrzeć się licznym badaniom, które wykazały szereg negatywnych konsekwencji dotyczących funkcjonowania jednostki w sytuacji braku pracy oraz zapoznać się klasyfikacją bezrobocia ze względu na długość jego trwania, a także ze zmianami reakcji w czasie pozostawania na bezrobociu. W literaturze przedmiotu wyróżnia się ze względu na długość trwania: bezrobocie krótkotrwałe (3-6 miesięcy), średniookresowe (do 12 miesięcy) i długookresowe (powyżej 24 miesięcy) (Pomianowski, 2007). Należy jednak zaznaczyć, że różni autorzy podają odmienną długość w poszczególnych etapach, jednak nie zmienia to faktu, że większość z nich uważa, że wraz z długością pozostawania na bezrobociu szanse znalezienia pracy maleją, co wiąże się ze zmianami w poczuciu jakości życia, do którego można zaliczyć radzenie sobie czy odczucia bezradności i apatii (Chirkowska-Smolak, 2004). Taki pogląd jest odmienny od założeń ekonomistów, którzy nie uwzględniając zmiennych osobowych, uważają, że prawdopodobieństwo znalezienia pracy jest stałe lub zwiększa się w trakcie trwania bezrobocia ze względu na większą ilość informacji, a także obniżenie wymagań płacowych (Rosenthal, 1994, za: Chirkowska-Smolak, 2004). Długość pozostawania na bezrobociu wiąże się z następującymi po sobie fazami reakcji na utratę pracy. Woźniak (1995) podaje, że ogólnie mówi się o czterech takich fazach. W pierwszej z nich osoba bezrobotna doznaje szoku, zanika u niej entuzjazm i aktywność życiowa, do tego dochodzi pesymizm i niezadowolenie. W drugiej fazie dochodzi do dalszej frustracji oraz obniżenia funkcji poznawczych, takich jak: spadek sprawności myślenia i postrzegania, a także pojawiają się trudności z koncentracją uwagi oraz gorsza orientacja w rzeczywistości (Fryer i Warr, 1984, za: Bańka, 1992). Osoba nie mogąc pogodzić się z utratą pracy staje się konfliktowa i agresywna, odczuwając przy tym apatię i wyczerpanie. Faza trzecia przepełniona jest optymizmem i nadzieją na znalezienie pracy. Ci, którzy nie dostaną zatrudnienie w tym czasie, przechodzą do fazy czwartej, w której przeważa pesymizm, brak nadziei oraz fatalizm. Pojawiają się stany depresyjne, długotrwały stres oraz zaburzenia psychosomatyczne. W tej fazie również występuje uzależnienie od alkoholu, a także globalna bezradność – wszystkie te objawy pogłębiają się wraz z długością czasu pozostawania na bezrobociu. Opis ten nawiązuje do badań Jahody (1982, za: Bańka, 1992) i prekursorskich badań przeprowadzonych na terenie Polski (polegających na analizie 57 najlepszych pamiętników osób bezrobotnych z Warszawy nadesłanych na konkurs zorganizowany przez Instytut Gospodarstwa Społecznego) przez Zawadzkiego i Lazarsfelda (1935, za: Bańka, 1992), które wskazują na istnienie faz bezrobocia charakteryzujących się specyficznymi stadiami reakcji, a także wynika z nich fakt, że osoby pozbawione pracy są w stanie niezrównoważenia emocjonalnego w porównaniu z okresem zatrudnienia. W tych samych badaniach (Manek, 1991) wykazano, że dominującymi odczuciami osób pozbawionych pracy były gniew oraz poczucie beznadziejności i bezsilności. Bańka (1992) pisze, że bezrobotni „doświadczają negatywnych napięć i emocji, mają niższy poziom poczucia szczęścia, niższy poziom zadowolenia z życia” (s. 28), a także częściej mają skłonności do samooceny negatywnej w porównaniu do osób zatrudnionych. Jeżeli chodzi o symptomy depresyjne (bezrobocie jest czynnikiem ryzyka zaburzeń depresyjnych), to pojawiają się one częściej niż symptomy lęku u osób bezrobotnych (Payne i Hartley, 1984, za: Bańka, 1992) i mogą być bardzo groźne dla życia człowieka z powodu towarzyszących myśli samobójczych i innych zachowań autodestrukcyjnych (Landau i in., 1980, za: Chudzicka-Czupała, 2004). U osób pozbawionych pracy (Smith, 1985, za: Klonowicz, 2001) „zaobserwowano też więcej niż w ogólnej populacji samobójstw i prób samobójczych” (s. 17). Natomiast badanie Woźniaka (1995) pokazuje, że prawie 13% badanych przez niego osób, które utraciły pracę, odczuwało zaraz po zwolnieniu utratę sensu życia, co może świadczyć o pojawiających się objawach depresyjnych. Jak wskazuje Hamilton (1993, za: Chirkowska-Smolak, 1999), depresja przedłuża bezrobocie, co jeszcze bardziej potęguje jej symptomy. Jak podaje Chudzicka-Czupała (2004), w wyniku krytycznego bądź kryzysowego wydarzenia, jakim jest utrata pracy, często dochodzi do braku poczucia bezpieczeństwa oraz poczucia niezależności i wolności, a także do zahamowania samorozwoju, co koreluje z takimi stanami emocjonalnymi jak: depresja, apatia, lęk i agresja, które są „najczęściej używane do opisu odczuć ludzi bezrobotnych” (s. 23). Natomiast Ratajczak (2004) podaje, że bezrobocie powoduje również „zgeneralizowany lęk przed podejmowaniem indywidualnych strategii zaradczych, tłumi w człowieku świadomość własnych możliwości i hamuje nadzieję poprawy” (s. 12). Według Tomaszewskiego (1995, za: Chudzicka-Czupała, 2004), autora teorii sytuacji trudnych, w wyniku bezrobocia u jednostki zakłócona zostaje równowaga między wartościami a możliwościami jednostki, co zmniejsza prawdopodobieństwo osiągnięcia danego celu (tutaj: uzyskanie zatrudnienia). Tomaszewski twierdzi również, że sytuacja utraty pracy to „stan wielorakiej deprywacji i zagrożenia, gdyż utrudnia lub uniemożliwia ona zdobywanie środków do życia, a także realizację innych wartości” (s. 17). Już w latach trzydziestych Tomaszewski (1938, za: Manek, 1991), analizując wyniki dotychczasowych badań na temat bezrobocia, doszedł do wniosku, że brak pracy zwiększa niezadowolenie i skłonność do złości, osłabia aktywność psychiczną oraz zmniejsza wysiłki w kierunku polepszenia swej sytuacji. Osoby bezrobotne często doświadczają dyskomfortu psychicznego, który polega na poczuciu bezsilności, bezradności wobec zaistniałej sytuacji, jak również beznadziejności (Szylko-Skoczny, 1987, za: Reszke: 1999; Tomaszewski, 1995, za: Chirkowska-Smolak, 1999), co utrudnia podejmowanie decyzji zaradczych (Ratajczak, 2004) i zwiększa niepokój o przyszłość (Reszke, 1999).

Podsumowując, istnieje wiele negatywnych skutków utraty pracy, które można sklasyfikować jako konsekwencje społeczne, ekonomiczne oraz psychologiczne. Brak zatrudnienia, a w konsekwencji obniżenie statusu i środków do życia, powoduje u jednostki gorsze funkcjonowanie psychospołeczne, co ma swoje odbicie w jej samopoczuciu fizycznym i psychicznym. Skarżyńska (1992, za: Chirkowska-Smolak, 2004) uważa, że konsekwencje psychologiczne „są zależne od specyficznej konstrukcji psychofizycznej jednostki” (s. 24) w przeciwieństwie do koncepcji modeli fazowych, w których podkreśla się uniwersalność reakcji na sytuację utratę pracy (ChirkowskaSmolak, 2004). Obecnie uważa się, że reakcje na utratę pracy nie są uniwersalne, gdyż duże znaczenie mają cechy samego podmiotu. Wielość psychologicznych skutków utraty pracy jest ogromna i nie sposób ich wszystkich opisać. Jednakże istnieją istotne, wręcz nierozerwalne, aspekty psychologiczne dotyczące kręgu zjawisk i mechanizmów obejmujących kwestie radzenia sobie i (pojmowanej psychologicznie) kontroli. W tym obszarze wypracowano ważne teorie – wyuczonej bezradności i poczucia umiejscowienia kontroli, które mają swoje implikacje w pracach poświęconych bezrobociu.