Przemoc w rodzinie dysfunkcyjnej
„Jeżeli ulepszasz życie innych przemocą na pewno czynisz to dla własnej korzyści”
– Lew Tołstoj
Tradycyjny wizerunek polskiej rodziny określa ją jako miejsce bezpiecznego „schronienia” przed światem zewnętrznym, emocjonalnego wsparcia, zaspokojenia podstawowych potrzeb i uczuć, miejsce przyswajania prawidłowych wartości i norm moralnych. Tymczasem w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nauki społeczne i prowadzone w ich ramach badania podważyły ów wizerunek, odsłaniając takie zjawiska dotyczące jej funkcjonowania, jak znacząca i częsta dezorganizacja życia, dysfunkcjonalność, nietrwałość wyrażająca się dużą liczbą rozwodów, zaburzenia struktury, alkoholizm. Liczne z wymienionych zjawisk, w poszczególnych przypadkach wzajemnie się przenikają, wspólnie tworząc skomplikowane i złożone problemy w wielu rodzinach. W życiu współczesnej rodziny obserwuje się w ostatnich latach wzrost natężenia zjawisk zaliczanych do patologicznych i dewiacyjnych. Jednym z nich jest z całą pewnością przemoc w rodzinie.
Diagnozy socjologiczne, pedagogiczne oraz coraz częstsze doniesienia dziennikarskie pokazują, że dzieciństwo i młodość są etapami życia, na których kumulują się doświadczenia przemocy. Dzieci i młodzi ludzie są głównymi odbiorcami przemocy ze względu na to, że jako słabsi stanowią łatwiejszy jej obiekt. Dom rodzinny, spostrzegamy jako środowisko miłości i opieki, bezpieczne i ciepłe miejsce domowego ogniska, schronienie przed całym złem zewnętrznego świata. Jednak dla wielu ludzi dom rodzinny jest miejscem terroru i cierpienia, zagrożenia i poniżenia, lęku i rozpaczy. Do niedawna niewiele o tym mówiono i pisano, z wyjątkiem koszmarnych opowieści o „rodzinach z marginesu”, stanowiących w świadomości społecznej znikomy ułamek populacji.
W Polsce coraz częściej posługujemy się terminem „przemoc w rodzinie” albo zamiennie „przemoc domowa”. Przemoc w rodzinie to jeden z najbardziej bulwersujących opinię społeczną w ostatnim czasie tematów. Zjawisko to za sprawą nagłośnienia w mass mediach, kontrowersyjnych akcji profilaktycznych (billboardy z hiasłami „Bo zupa była za słona” albo „Bo musiał odreagować..”). Dzięki uruchomieniu specjalnych linii telefonicznych dla ofiar przemocy, przestało być uznawane za temat tabu. Badania naukowe dowodzą, że przemoc wewnątrzrodzinna to najczęściej spotykana forma agresji interpersonalnej. Jeden z amerykańskich kryminologów powiedział z prowokującą przesadą, że najniebezpieczniejszym miejscem na ziemi jest rodzinny dom po zmierzchu. Słowa te z pewnością przejaskrawiają sytuację, jednak socjologowie w USA szacują liczbę małżeństw, które przynajmniej raz w życiu się pobiły od 25% do blisko 50% badanych. Europa niestety nie odbiega od tych wskaźników i na przykład w Niemczech, ofiarami agresji ze strony męża było 4 miliony kobiet rocznie (Lew-Starowicz 1992). Ofiarą przemocy w rodzinie niezależnie od przestrzeni geograficznej padają przede wszystkim kobiety i dzieci. Trudno oszacować dokładnie rozmiary przemocy domowej w Polsce. Każdego roku do sądu zgłaszanych jest zaledwie kilkanaście tysięcy spraw o znęcanie się nad rodziną, ale policja w tym czasie rejestruje około miliona tzw. „awantur w rodzinie”. Kilkanaście procent dorosłych kobiet podaje w badaniach, że zostały uderzone przez męża, a czterdzieści procent kobiet uważa, że sprawienie lania dziecku jest zwykłą metodą wychowawczą.
Sposób postrzegania zjawiska przemocy jest spleciony nierozerwalnie z procesem demokratyzacji życia, którego fundamentalnym przejawem jest prawo do nietykalności osobistej. Tej ewolucji stosunku społeczeństwa do jednostki należy przypisać uaktywniające się co jakiś czas żarliwe dyskusje między innymi na temat samego pojęcia przemocy. Pojęcie to bowiem w każdych warunkach będzie społeczną deklaracją praw człowieka obowiązujących w danej kulturze. Pojęcie przemocy jest swego rodzaju deklaracją praw człowieka, jaka obowiązuje w danym okresie historii. Wynika to z różnic pojmowania przemocy w poszczególnych latach. Inaczej była bowiem ona pojmowana w społeczeństwach sterowanych tradycją, inaczej w społeczeństwach przedindustrialnych, a jeszcze inaczej w czasach niepokojów społecznych. Dlatego też definicję przemocy można uznać w istocie za pojecie polityczne, zmienne w czasie, podatnym na manipulację. Mając na uwadze ogólne założenia, że przynajmniej jednym z głównych celów agresji jest zaszkodzenie wybranej lub przypadkowej ofierze i przysporzenie jej cierpienia, należy stwierdzić, że celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu, na przykład wymuszanie pożądanego przez sprawcę zachowania, szczególnie podkreślającego „podległość”. Według Kempego – przemoc „to akty fizycznego krzywdzenia dziecka”. I. Pospiszyl definiuje przemoc jako wszelkie zachowania brutalne, naruszające wolność osobistą jednostki, która ją stosuje. Po drugie, przemoc jest działaniem możliwym wtedy, kiedy istnieje nierównowaga sił, jest nadużyciem własnej przewagi fizycznej lub o społecznej (tzn. władzy) po to, aby wymusić na drugim człowieku określone zachowanie. Kryteria te, pomimo ich pozornej oczywistości, są dosyć ryzykowne w praktyce rozstrzygania o tym, co jest, a co nie jest przemocą. W wielu przypadkach bowiem wcale nie jest łatwo ustalić, czy sprawca działał, mając na względzie jedynie własne interesy czy też interes ofiary, a może po prostu nie był świadom szkodliwości swojego postępowania. Za przykład posłużyć tu mogą działania wychowawcze rodziców, którzy zmuszają swoje dzieci do wielogodzinnego spędzania czasu na nauce, organizując tym samym ich czas pozalekcyjny na rozwój intelektualny – ciężko jest w takiej sytuacji ustalić, czy działanie to ma na celu zapewnienie dziecku lepszej przyszłości czy jedynie realizację ambicji rodziców. Ta sama wątpliwość dotyczy i drugiego kryterium, siła społeczna bowiem wypływa nie tylko z władzy formalnej, ale także z pewnych nawyków społeczności, w której jednostka żyje, czy wreszcie z utrwalonych norm obyczajowych itp. Jako przykład można podać tu mężczyznę postrzeganego jako bardziej kompetentnego w sytuacjach społecznych, co daje mu swojego rodzaju przewagę, oznacza to, ze może on ten fakt wykorzystywać do deprecjonowania kompetencji zawodowych kobiety.
Cztery perspektywy rozumienia przemocy
Na przemoc można spoglądać z wielu różnych punktów widzenia, wyróżniąjąc cztery najważniejsze perspektywy:
- Prawo
Pierwsza z nich to perspektywa prawna, zgodnie, z którą przemoc to czyny zabronione. Wśród różnego rodzaju regulacji, zasad, przepisów, zakazów, przy pomocy, których ludzie próbują nadać swojemu życiu społecznemu jakiś porządek, znaczna cześć dotyczy właśnie przemocy. W systemach prawnych wszystkich cywilizowanych społeczeństw są zapisy – artykuły kodeksu karnego, kodeksu rodzinnego, kodeksu wykroczeń – przewidujące różnego rodzaju kary dla tych, którzy przemoc dokonują, a także wskazujące sposoby, za pomocą których przestrzeganie tych praw powinno być egzekwowane.
- Moralność
Druga ważna perspektywa w rozpatrywaniu zjawisk przemocy odnosi się do moralności. Krzywdzenie innych, zadawanie szkód, cierpień jest powszechnie rozpoznawane jako zło. Od niepamiętnych czasów, w różnych typach społeczności ludzkich dokonywanie aktów przemocy było i jest poddawane ocenie i sankcjonowaniu moralnemu. Nie można tego lekceważyć, chociaż skuteczność interwencji uruchamianych z tej perspektywy tez często nie jest zadowalająca.
- Psychologia
Trzecia perspektywa, z której można patrzeć na przemoc jest to perspektywa psychologiczna. Umożliwia ona głębsze zrozumienie i przygotowanie skutecznych działań, mających na celu zmiany zarówno w funkcjonowaniu ofiar, jak i funkcjonowaniu sprawców oraz sytuacjach, w których przemoc się dokonuje. Na pierwszy plan wysuwają się tutaj takie zjawiska jak cierpienie ofiar, ich bezsilność, doznawanie przez nie różnego rodzaju ran i uszkodzeń psychologicznych, jak tez szczególny rodzaj powiązań i pułapek psychologicznych, ujawniających się w sytuacjach, kiedy jedni ludzie doświadczają przemocy ze strony innych. Ta perspektywa dostarcza obrazów przemocy użytecznych nie tylko wtedy, gdy prowadzona jest psychoterapia ofiar lub oddziaływanie, psychokorekcyjne, ale także przy udzielaniu ofiarom wsparcia innego typu niż terapeutyczne, jak również przy próbach zmian w sposobie działania odpowiednich instytucji czy funkcjonariuszy.
- Społeczno-polityczna
Czwartą perspektywę można by nazwać społeczno-polityczna. Rozróżnić można także dwa rodzaje przemocy: gorąca i chłodna. To rozróżnienie jakościowe może służyć do pogłębionego zrozumienia zjawisk przemocy, chociaż w konkretnych rodzinach dość często mamy do czynienia zarówno z jednym, jak i z drugim rodzajem przemocy. Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością, gniewem, agresja, furia. Towarzysza jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu. U jej podstaw leży szczególny rodzaj furii, narastającej w człowieku od wewnątrz, spiętrzenia, które czasem domaga się ujścia z nieodparta siła. Ta gorąca przemoc jest najłatwiej zauważalna, najbardziej spektakularna. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika. Ma formę właśnie takich ataków, eksplozji, które niestety dość często się powtarzają. Przemoc chłodna to taka przemoc, która wylania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania maja pozytywne cele: może to być czyjeś dobro, przestrzeganie pewnych reguł, realizowanie jakiejś filozofii, ideologii, wiary. Tak wiec typowe dla chłodnej przemocy jest to, ze wylania się ona z pewnego umysłowego porządku, który sprawca realizuje. W chłodnej przemocy istotny jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Jeżeli wychowanek lub podwładny zachowuje się w sposób, który jest postrzegany jako bariera czy przeszkoda na drodze do tego celu, to ów myślowy scenariusz upoważnia do przejścia przez te barierę, przełamania lodów, użycia skutecznych środków. Tutaj więc cel uświęca środki. Na przykład często się zdarza, ze rodzicom, którzy mocno bija swoje niegrzeczne dziecko, jest przykro, bo ono płacze, ale maja przekonanie, ze musza to robić, ze to jest właśnie metoda wychowawcza.
Mity związane z przemocą
Zjawisko przemocy niesie za sobą szereg mitów, do których zaliczyć możemy między innymi stwierdzenia takie jak:
- Przemoc w rodzinie to sprawa prywatna, nikt nie powinien się wtrącać.
Przemoc, wykorzystywanie, bicie, krzywdzenie osób bliskich jest przestępstwem, tak samo groźnym i podlegającym karze jak przemoc wobec obcych. Fakt zawarcia małżeństwa czy mieszkanie pod jednym dachem nie stanowi okoliczności zezwalającej na przemoc ani nie znosi odpowiedzialności za popełnianie czynów karanych przez prawo.
2. Przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego.
Przemoc w rodzinie występuje we wszystkich grupach społecznych, niezależnie od poziomu wykształcenia czy sytuacji materialnej.
3. Przemoc jest wtedy, gdy są widoczne ślady na ciele ofiar.
Przemoc to nie tylko działania pozostawiające siniaki, złamania czy oparzenia, to także poniżanie, obelgi, zmuszanie do określonych zachowań, grożenie, zastraszanie.
4. Ofiary przemocy w rodzinie akceptują przemoc.
Ofiary przemocy domowej zawsze próbują się bronić, ich działania są jednak mało skuteczne. Wypróbowują różne, często nieracjonalne strategie obronne, które w konsekwencji powodują nasilenie przemocy.
5. To był jednorazowy incydent, który się nie powtórzy.
Przemoc domowa rzadko jest jednorazowym incydentem. Jeżeli nie zostaną podjęte stanowcze działania wobec sprawcy, przemoc się powtórzy.
6. Gdyby naprawdę ofiara cierpiała odeszłaby od sprawcy
Ofiary naprawdę cierpią, nikt nie lubi być bitym i poniżanym. To, że ofiary nie odchodzą od sprawcy wynika zwykle z ich zależności od sprawcy, z trudności mieszkaniowych, z przekonań odnośnie małżeństwa, z nacisków jakim są poddawane ofiary ze strony sprawcy, a także rodziny, kolegów, sąsiadów.
7. Przyczyną przemocy w rodzinie jest alkohol
Nawet uzależnienie od alkoholu nie zwalnia od odpowiedzialności za czyny dokonywane pod jego wpływem. Alkohol jedynie ułatwia stosowanie przemocy, sprawcy często piją po to by znęcać się i bić swoich bliskich, a stanem nietrzeźwości próbują usprawiedliwiać swoje zachowania, by uniknąć odpowiedzialności.
8. Osoby używające przemocy muszą być chore psychicznie.
Nie ma bezpośredniego związku między przemocą a chorobą psychiczną. Przemoc jest demonstracją siły i chęcią przejęcia całkowitej kontroli i władzy nad drugą osobą. Warto również dodać, że przemoc domowa nie jest czynem jednorazowym. Często ma długą, nawet kilkunastoletnią historię. Przemoc domowa zwykle powtarza się według zauważalnej prawidłowości.
Skutki przemocy w rodzinie
Stosowanie przemocy wobec jednostek w większości wypadków nie pozostawia widocznych śladów fizycznych, chyba że dokonywane jest z dużą brutalnością. Ponadto wiele śladów na ciele, które powstają na skutek przemocy, trudno jednoznacznie zidentyfikować. Jeżeli jednak ślady te pojawiają się z pewną regularnością, wówczas warto zwrócić na nie baczniejszą uwagę.
Dorosła ofiara znajduje się w nieco lepszej sytuacji niż dziecko. Zazwyczaj bowiem wie, gdzie zwrócić się po pomoc w sytuacji pokrzywdzenia, zna placówki opieki medycznej, ma lepszą praktykę w korzystaniu z pomocy instytucji. Dziecko pozbawione jest tych szans i zwykle musi liczyć na pomoc osoby dorosłej, która nie zawsze jest zainteresowana zapewnieniem mu pomocy, bo pomoc specjalistyczna może wiązać się z ryzykiem ujawnienia przemocy. Warto jednak pamiętać, że przemoc jest zachowaniem, którego szkodliwość (psychiczna, fizyczna) ujawnia się często po latach (DDD) i powinna spotkać się z reakcją, szczególnie ze strony osób odpowiedzialnych za pomyślny rozwój dziecka, tzn. opiekunów, nauczycieli, lekarzy, wychowawców.
Bibliografia
- Badora S., Czeredrecka B., Marzec D., Rodzina i formy jej wspomagania, Kraków 2001;
- Bielawiec A., Krężel M., Narkomania i alkoholizowanie się młodzieży, szczecin 1992;
- Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Opole 1996;
- Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawal 984
- Dimoff T., Carper S., Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki, Warszawa 1993;
- Dyczewski L., Rodzina. Społeczeństwo. Państwo, Lublin 1994;
- Engfer A. „Dziecko krzywdzone i zaniedbane”. Warszawa 1998;
- Everly G., S., Rosenfeld R., Stres – przyczyny, terapia i autoterapia, PWN, Warszawa 1992;
- Gaberle A., Patologia społeczna. Warszawa 1991;
- Gnitecki J., Zarys metodologii w pedagogice empirycznej, Zielona Góra 1989;
- Goodman N., Wstęp do socjologii. Wydawnictwo zysk i S-ka 2000;
Podobne artykuły
Wypowiedz się!
[fbcomments]