Przepisy prawa regulujące stosunki pomiędzy rodzicami i dziećmi

 

Z perspektywy prawa polskiego najważniejszym aktem prawnym, który reguluje stosunki między rodzicami i dziećmi jest Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. W niniejszej pracy zostaną omówione następujące kwestie: a) przepisy ogólne; b) władza rodzicielska; c) piecza zastępcza; d) kontakty z dzieckiem.

Przepisy ogólne.

Rozpoczynając kwestie regulacji stosunków prawnych między rodzicami i dziećmi należy przyjrzeć się art. 87, który mówi, że relacja rodzic-dziecko powinna być oparta na wzajemnym szacunku i wspieraniu się. Niezwykle ważną kwestią jest tutaj rozważanie wszelkich możliwych sytuacji problematycznych z nadaniem dziecku nazwiska, ustanowienia ojcostwa oraz regulację dochodów dziecka.

W dokumentacji prawnej kluczowym jest ustalenie tego, czy dziecko wywodzi się od męża matki. Dzięki temu w sytuacjach problematycznych stwierdza się, że dziecko nosi nazwisko męża matki, ponieważ na podstawie art. 88. § 1 domniewywa się, że jest ono dzieckiem męża. Jeżeli zaś małżonkowie mają różne nazwiska, dziecko nosi nazwisko wskazane w ich zgodnych oświadczeniach. Małżonkowie mogą wskazać nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca

dziecka. W przypadku nie złożenia przez rodziców dziecka oświadczenia, dziecka nazwisko zostaje utworzone z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Powyższe założenia stosuje się w przypadku gdy rodzice dziecka zawarli związek małżeński przed narodzinami dziecka. W sytuacji gdy rodzice zawarli małżeństwo po ukończeniu przez dziecko 13 roku życia wymagana jest zgoda dziecka na zmianę nazwiska.

W odniesieniu do ustalenia ojcostwa kodeks mówi, że zostaje ono ustalone poprzez uznanie we wspólnych oświadczeniach rodziców faktu czyje nazwisko dziecko przyjmuje. W przypadku gdy ojcostwa nie da się ustalić, dziecko nosi nazwisko matki. W momencie kiedy dziecko ma rodziców nieznanych, to zadaniem sądu opiekuńczego nadanie mu nazwiska.

W sytuacji kiedy matka dziecka małoletniego jest w związku małżeńskim z innym mężczyzną aniżeli ojciec dziecka, małżonkowie muszą w urzędzie stanu cywilnego złożyć oświadczenia, w którym określają czy dziecko będzie nosić to samo nazwisko jakie nosiłoby ich wspólne dziecko. W kwestiach zmiany nazwiska w przypadku ukończenia przez dziecka 13-tego roku życia wymagana jest jego zgoda. Takie rozwiązanie nie jest możliwe w momencie kiedy dziecko ma już nadane nazwisko ojca.

Władza rodzicielska

Terminem władzy rodzicielskiej są zdefiniowane wszelkie prawa i obowiązki rodziców względem swoich dzieci. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny. Zadaniem rodziców jest wychowanie dziecka, które pozostaje pod ich władzą, są oni odpowiedzialni za jego wychowanie. Do ich obowiązków należy też troska o fizyczny i duchowy rozwój dziecka oraz przygotowanie go należycie do pracy dla dobra społeczeństwa adekwatnie do jego uzdolnień. Rodzice, którzy nie posiadają zdolności do wszystkich czynności prawnych uczestniczą w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu, chyba że sąd opiekuńczy ze względu na dobro dziecka postanowi inaczej (art. 96 § 1–2 k.r.o.).

Kodeks rodzinny i opiekuńczy wskazuje, że do pełnoletniości dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obu rodziców. W momencie jednak gdy występuje taka sytuacja, w której jest zagrożone dobro dziecka to można mówić o zawieszeniu, ograniczeniu czy też pozbawieniu władzy rodzicielskiej dla jednego lub obojga rodziców.

Zaś w przypadku śmierci jednego rodzica czy też ograniczeniu pełnej zdolności wykonywania czynności prawnych, to władza rodzicielska przysługuje automatycznie drugiemu rodzicowi. W przypadku pozbawienia czy też ograniczenia władzy rodzicielskiej lub w momencie gdy rodzice są nieznani, ustanawiana jest wobec dziecka opieka. Sąd rodzinny może ograniczyć wykonywanie władzy rodzicielskiej, jak również zawiesić jej wykonywanie, jeżeli wystąpią pewne przeszkody w jej sprawowaniu (art. 110 k.r.o.) lub gdy dobro dziecka jest zagrożone (art. 109 k.r.o.). Jeżeli taka sytuacja występuje to Sąd Rodzinny może:

• zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną;
• skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
• określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
• poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
• skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
• zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (art. 109 § 2 k.r.o.). Sąd opiekuńczy może także powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi (art. 109 § 3 k.r.o.).

Powstaje zatem pytanie jakie prawa i obowiązki posiadają rodzice względem swoich dzieci? Otóż, Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy wśród najważniejszych wymienia:

• wykonywanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka;
• wychowanie dziecka zgodnie z poszanowaniem jego godności i praw;
• kierowanie dzieckiem zgodnie z jego dobrem, przy uwzględnieniu jego stanu zdrowia oraz stopnia dojrzałości;
• spełniać – w miarę możliwości – jego rozsądne życzenia;
• kierować rozwojem fizycznym, duchowym;
• przygotowywać je do pracy dla dobra społeczeństwa;
• zakaz stosowania kar cielesnych;
• w ważnych dla dziecka sprawach, rodzice decydują wspólnie a przy brakuporozumienia między nimi decyduje sąd;

• spełniać swoje obowiązki jako opiekun prawny.

Rodzice mogą również być przedstawicielami dziecka, jednak w momencie popełnienia przez dziecka przestępstwa czy też wykroczenia rodzice nie mogą reprezentować dziecka. Dzieje się to w następujących sytuacjach:

• przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską;
• przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania.

W obowiązkach wynikających z posiadania władzy rodzicielskiej przewiduje się również pomoc dla rodziców. Zobowiązanie takowe posiada sąd opiekuńczy oraz inne organy władzy o charakterze publicznym (art. 100 KRiO). Z tego paragrafu korzysta się wtedy gdy dziecko pozostaje pod opieką osoby nieuprawnionej do jej sprawowania.

Niezwykle istotną kwestią jest również sprawa rozporządzania majątkiem dziecka. Rodzicom nie wolno bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności wykraczających poza zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody rozporządzanie majątkiem przez dziecko. Jeżeli dziecko otrzymało darowiznę lub testament i nie została określona osoba zarządzająca majątkiem do czasu osiągnięcia przez dziecko pełnoletności to osoba kuratora (wcześniej wyznaczona przez sąd) sprawuje nad majątkiem zarząd. W przypadku otrzymywania z darowizny czy też spadku i majątku, to pieniądze powinny być obracane na utrzymywanie i wychowywanie dziecka, oraz jego rodzeństwa, które jest wychowywane razem z nim, a nadwyżka pieniędzy może być przeznaczona dla inne uzasadnione potrzeby rodziny. Sąd opiekuńczy w uzasadnionych wypadkach, może ustalić kwotę rozporządzeń dotyczących ruchomości, pieniędzy i papierów wartościowych, których dziecko lub rodzice mogą dokonywać każdego roku bez zezwolenia sądu opiekuńczego, z zastrzeżeniem jego dobra.

Należy również rozpatrzyć sytuację, w której dobro dziecka jest zagrożone. W tym momencie sąd opiekuńczy może znaleźć kilka rozwiązań, a mianowicie:

• zobowiązać rodziców oraz dziecko do określonego postępowania, na przykład do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, skierować rodziców do placówki albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem czy też świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
• określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
• poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,
• skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
• zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

W przypadku gdy zagrożenie wynika z rąk rodziców i wszystkie rozwiązania okazały się nieskuteczne to sąd, w swoich kompetencjach może orzec zawieszenie władzy rodzicielskiej. W momencie ustania przyczyny orzeczenia, zawieszenie zostaje uchylone.

Prawo zakłada również, że może zaistnieć sytuacja, w której władza rodzicielska nie może być sprawowana w wyniku trwałej przeszkody albo nadużywania władzy rodzicielskiej, czy też w sposób haniebny zaniedbywane są ich obowiązki względem osoby dziecka, to sąd opiekuńczy może pozbawić ich władzy rodzicielskiej. Ten paragraf może obejmować oboje rodziców, ale też jednego. Przykładami takich sytuacji są:

• brak zainteresowania dzieckiem;
• nadmierne karcenie;
• rozpijanie;
• nakłanianie do popełnienia przestępstw;
• wykorzystywanie seksualne;
• uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka;
• głodzenie;
• akceptacja przyjmowania przez dziecko używek oraz uprawianie przestępczego procederu.

Co ciekawe pozbawienie władzy rodzicielskiej czy też jej zawieszenie, może być orzeczone podczas ogłoszenia decyzji o orzeczeniu rozwodu, separacji, czy też unieważnieniu małżeństwa.

Istnieje również proceder, w którym to dziecko jest zobowiązane to świadczenia alimentów, wobec swoich rodziców. Taka sytuacja może mieć miejsce kiedy po stronie rodziców przesłanką jest ich stan niedostatku. Natomiast dzieci muszą mieć możliwości zarobkowo – finansowe, aby spełnić nałożony na nich obowiązek.

Niedostatek jest stanem, w którym rodzice nie są w stanie uregulować wszystkich, lub choćby części, swoich uzasadnionych potrzeb. Sąd w takim momencie bada czy rodzice znajdują się w niedostatku i czy dzieci będą w stanie spełnić ich potrzeby. W tym przypadku dzieci muszą mieć możliwości zarobkowo–finansowe, aby móc płacić nałożone na nich alimenty. Na możliwości zarobkowe składają się:

• wynagrodzenie z pracy zarobkowej;
• premie, dodatki do wynagrodzenia;
• renta;
• emerytura;
• odsetki z akcji;
• akcje zgromadzone na funduszach bankowych;
• wszelkie inne dochody (np. z wynajmu mieszkania).

Istnieją również formy pomocy niepieniężnej dla rodziców, wśród nich należy wymienić zapewnienie:

• żywności,
• ubrań,
• leków,
• opału.

Sytuacja ta budzi uzasadniony sprzeciw, jednak prawo nie uzależnia płacenia alimentów dla rodziców od formy ich opiekowania się dzieckiem w jego młodości. Jeśli faktycznie będzie miał miejsce spór sądowy, to dziecko może jedynie powoływać się na nadużycie prawa przez rodzica, wskazując na naruszenie przez niego zasad współżycia społecznego. W razie zaakceptowania przez Sąd tej formy argumentowania, dziecko może liczyć całkowite bądź częściowe oddalenie alimentów.

 Piecza zastępcza

Piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia opieki i wychowania przez rodziców. Jej charakter przybiera formę rodzinną:

• rodzina zastępcza – w tym zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna);
• rodzinny dom dziecka;
• placówka opiekuńczo-wychowawcza, regionalna placówka opiekuńczo-terapeutyczna oraz interwencyjny ośrodek preadopcyjny.

Piecza zastępcza zapewnia realizację planu pracy z rodziną lub gdy nie ma innej możliwości – dążenie do przysposobienia dziecka, przygotowania dziecka do życia w społeczeństwie w uwzględnieniu wszystkich ról społecznych jakie będzie musiało w przyszłości wykonywać, pokonywaniu przeciwności losu zgodnie z ogólno przyjętymi zasadami etyki, świadczeniu pomocy dla bliskich, osobistych i społecznie akceptowanych kontaktów ze społeczeństwem i przede wszystkim z uwzględnieniem potrzeb bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych.

Obowiązek i prawo pieczy nad nieletnim, który przebywa w pieczy należy do rodziny zastępczej. Zadaniem rodziny jest wychowanie i reprezentowanie dziecka w tych sprawach, które odnoszą się do zaspokojenia jego potrzeb rozwojowych. Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka.

Samo umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej powinno mieć miejsce dopiero po wyczerpaniu wszystkich innych form pomocy rodzicom dziecka, a w szczególności gdy dobro dziecka wymaga zapewnienia mu niezwłocznie pieczy zastępczej. W momencie gdy wszystkie nieprawidłowości znikną z życia rodziców, wtedy następuje powrót do rodziny pierwotnej.

Niezwykle interesującym jest fakt, że oprócz rodziny zastępczej to sąd może powierzyć sprawowanie pieczy zastępczej małżonkom albo osobie niepozostającej w związku małżeńskim, którzy są wstępnymi albo rodzeństwem dziecka. W tym przypadku sprawowanie pieczy zastępczej sąd może także powierzyć tym osobom pieczę pod warunkiem, że te osoby zostały wpisane do rejestru osób zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka albo pełnią już funkcję rodziny zastępczej zawodowej lub rodziny zastępczej niezawodowej oraz prowadzących rodzinny dom dziecka.

Artykuł 111§ 2 mówi, że jeżeli możliwe jest dla dobra dziecka wyznaczyć tymczasowo (na okres do pół roku), pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom albo osobie niepozostającej w związku małżeńskim, którzy nie są wstępnymi albo rodzeństwem dziecka, niespełniającym warunku niezbędnych szkoleń, określonego w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, dotyczących rodzin zastępczych.

Jeżeli nad dziecko objęte jest pieczą zastępczą – to zgodnie z przepisami prawa, jest ono umieszczane w tym samym powiecie, z którego dziecko się wywodzi. Odnosi się to również do rodzeństwa dziecka, wobec którego stosuje się takie przepisy prawne, że muszą oni być umieszczeni w tym samym rodzinnym domu dziecka, czy też placówce opiekuńczo- wychowawczej lub regionalnej, opiekuńczo-terapeutycznej. Przepisu tego nie stosuje się w momencie gdy jest zagrożone zdrowie i życie dziecka.

Kontakty z dzieckiem

Co ciekawe, kodeks rodzinny i opiekuńczy odnosi się również do niezwykle interesującej kwestii jaką jest utrzymywanie ze sobą kontaktów. W art. 113. § 1 odnajdujemy zapis: „Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów”. Do uszczegółowienia tego w jaki sposób powinien wyglądać kontakt, odnosi się kolejny paragraf. Można w nim odnaleźć informację, że kontakt z dzieckiem obejmuje przebywanie z dzieckiem w formie odwiedzin, spotkań, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, ale też dążenie do rozmów, prowadzenia korespondencji w formie listownej ale też internetowej.

W kodeksie dodatkowo została uregulowana kwestia kontaktów z dzieckiem w momencie gdy dziecko przebywa na stałe z jednym z rodziców. Otóż w takiej sytuacji rodzice powinien obopólnie określić czas, miejsce, długość wizyt, kierując się dobrem dziecka i zdrowym rozsądkiem. W przypadku braku porozumienia między rodzicami, sprawa trafia do sądu opiekuńczego, który te kwestie rozstrzyga.

W przypadku gdy dziecko podczas spotkań z rodzicem/rodzicami narażone jest na niebezpieczeństwo to sąd opiekuńczy może również podjąć następujące środki:

1) zakazać spotykania się z dzieckiem,

2) zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu,

3) zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo

opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd,

4) ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość, 5) zakazać porozumiewania się na odległość.

Konsekwencją uregulowania przez Sąd zasady kontaktów z dzieckiem jest także to, iż uprawniony do spotkań nie może, bez zgody rodzica, u którego dziecko stale przebywa, spotykać się z nim w innych terminach niż te, które zostały określone w postanowieniu sądu.

W polskim wymiarze sprawiedliwości dokumentem obowiązującym w kontekście regulacji stosunków między rodzicami a dziećmi jest Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Dokument normatywny i jego późniejsze nowelizacje rozwiały wiele dylematów jurysdykcji powojennej odnoszącej się do relacji rodzic-dziecko jak np. świadczenie alimentów, sprawowanie opieki, określanie ojcostwa, czy też definiujących zakres pieczy zastępczej i kontaktów z dzieckiem rodziców w przypadku rozwodów. Fakt, że w roku 2015 dokonana została ostatnia nowelizacja kodeksu świadczy o jego progresywnych, idących z duchem czasu przemian w Polsce.

 

 Bibliografia

1. Andrzejewski M. (red.), Ławrynowicz P., Andrzejewski J., Piecza zastępcza komentarz do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i Ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która ma się ukazaæ z końcem 2012 r.
2. Andrzejewski M., Piecza zastępcza, w: Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, t. 12, Systemu Prawa Prywatnego, red. Z. Radwański, Warszawa 2011.
3. Andrzejewski M., Rozważania o tożsamości zastępczego rodzicielstwa (i kilku drobniejszych sprawach), w: Pomoc społeczna wobec rodzin. Interdyscyplinarne rozważania o publicznej trosce o dziecko i rodzinę, red. D. Trawkowska, Toruń 2011.
4. Badora S., R. Gołębiewski R., O reformie rodzin zastêpczych krytycznie, „Problemy Opiekuńczo–Wychowawcze” 2000, Nr 5.
5. Bieliński A. K., M. Pannert, Prawo rodzinne, Warszawa 2011.
6. Ciepła H., [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., red. K. Piasecki, Warszawa 2009.
7. Ciepła H., Ignaczewski J., Skibińska-Adamowicz J., Komentarz do spraw rodzinnych, Warszawa 2012.
8. Cisek A., Pozaalimentacyjne obowiązki dziecka wobec rodziców w świetle k.r.o., „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1995, nr. 31.
9. Ereciński T., Gudowski J., Jędrzejewska M, Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Postępowanie rozpoznawcze. tom I, Warszawa 2002.
10. Gajda J., Ignatowicz J. , Pietrzykowski J., Wietrzykowski K. (red.), Winiarz J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2012.
11. Gierszewska R., w: Polityka społeczna gmin i powiatów. Kompendium wiedzy o instytucjach i procedurach, red. B. Rysz-Kowalczyk, Warszawa 2011.
12. Goettel M., Szczególne skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej, Przegląd Sądowy 2004, Nr 9.
13. Haak H., Władza rodzicielska. Komentarz, Toruń 1995.
14. Ignaczewski J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., Warszawa 2010.
15. Justyński T., Prawo rodzica do osobistych kontaktów z dzieckiem (w judykaturze niemieckiej), Rodzina i Prawo 2006, nr 1.

6. Krajewski R., Podstawy prawa rodzinnego, Warszawa 2003.
7. Pietrzykowski K. (w:) J. Gajga, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, J. Winiarz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2010.
8. Smyczyński T., Alimentacja dzieci a obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, RPEiS 1977, nr 2.
9. Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2009.
10. Sokołowski T., Władza rodzicielska nad dorastającym dzieckiem, Poznań 1987.
11. Zieliński A., Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2000.