Środki wychowawcze przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich

W celach uporządkowania nomenklatury prawnej odnoszącej się do osób, które w świetle prawa nie są uznawane za dorosłe, należy rozróżnić trzy terminy: a) nieletni; b) młodociany; c) małoletni.

Na podstawie kodeksu cywilnego za osobę małoletnią uznaje się kogoś, kto nie ukończył 18-ego roku życia i nie zawarł związku małżeńskiego. Zatem osoba pełnoletnia to taka, która ukończyła 18-sty rok życia lub wcześniej – na podstawie odrębnych przepisów – zawarła związek małżeński. Z kolei osobą nieletnią nazywamy kogoś, kogo na podstawie kodeksu karnego nazywamy kimś, kto popełnił czyn zabroniony, nie mając jeszcze ukończonego 17-stego roku życia. W celu lepszej systematyzacji pojęcia nieletniego należy posiłkować się ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich. W tej ustawie zaznacza się, że osoba nieletnia musi:

– być osobą, która jeszcze nie ukończyła 18-stego roku życia a stosuje się wobec niej środki o charakterze wychowawczym, w związku z demoralizacją osoby;

– być osobą, która pomiędzy 13-stym a 17-stym rokiem życia jest obiektem postępowania o czyny karalne;

– osoby do ukończenia 21 roku życia, w stosunku do których, stosowane są środki wychowawcze oraz poprawcze.

Zaś osoba młodociana to inaczej mówiąc sprawca czynu zabronionego, która w momencie popełnienia tego czynu nie ukończyła 21-ego roku życia, a w czasie orzekania w pierwszej instancji nie przekroczyła progu 24 roku życia.

 

Osoba nieletnia a odpowiedzialność karna

Jak już wspomniano wcześniej, za osobę nieletnią, uznaje się według standardów prawnych panujących w Polsce, osobę, która ma ukończone 13 lat, jednak nie przekroczyła 18-tego roku życia. W świetle prawa, osoba, która ma poniżej 13 roku życia jest dzieckiem toteż nie podlega odpowiedzialności karnej za swoje czyny, nawet jeżeli są one wykroczeniami czy też przestępstwami. Za ów czyny odpowidzialność ponoszą rodzice, czy też opiekunowie prawnie do tego wyznaczeni.

Nie oznacza to jednak tego, że osoba nieletnia pozostaje bezkarna. Artykuł ustawy określa odpowiedzialność osoby winnej:

„kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru.”

Jeżeli jednak nie ma osób odpowiedzialnych za nadzorowanie nad osobą małoletnią lub gdy osoba nieletnia nie jest w stanie naprawić wyrządzonej przez siebie szkody wtedy:

„poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.”

Za szkodę zawinioną przez małoletniego, który jest powyżej 13 roku życia, jego rodzice odpowiadają z tytułu nadzoru w momencie, kiedy zostanie udowodniona im wina.

26 października 1982 roku weszła w życie ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. W niniejszej ustawie regulowana jest odpowiedzialność osób nieletnich, które nie przestrzegały prawa, tak więc popadły w konflikt z prawem oraz takich, które przejawiają demoralizację. Ustawa określa sposób postępowania w takich sprawach.

Warto mieć na uwadzę to, że ustawa stosowana jest do różnorakich grup w przedziale wiekowym 0-21:

– osoba do lat 18, jest – jak wspomniano wcześniej – osobą nieletnią, wobec której stosowane są środki o charakterze wychowawczym w przypadku sytuacji, kiedy posądzona zostaje o demoralizację;

– osoba między 13-17 r. ż. – toczy się wobec niej postępowanie o charakterze karnym z racji znamion przestępstw oraz pewnych wykroczeń;

– nieletni sprawca do 21 r. ż – w sytuacjach gdy zostają wykonywane orzeczone środki o charakterze wychowawczym bądź poprawczym.

W tym momencie należy zdefiniować pojęcia demoralizacji oraz czynu karalnego, które stanowią bazę sytuacji, w których to należy podjąć środki w celu poprawy zachowania nieletniego.

Demoralizacja

Demoralizacja, według słownika języka polskiego, to: „rozprężenie, szczególnie moralne, zepsucie”. Rozluźnienie dyscypliny nieletnich oznacza wyjątkowo intensywną i względnie trwałą postać nieprzystosowania społecznego. To pewien proces odchodzenia od obowiązujących w społeczeństwie norm etycznych, a przejawiających się poprzez: naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, ciągłe uchylanie się od obowiązku szkolnego, używanie alkoholu bądź innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwa, udział w grupach przestępczych.

Słowo to posiada również wiele synonimów, co można interpretować jako mnogość aspektów, do których demoralizacja się odnosi. Wśród nich znaleźć można np.: bezhołowie, bezład, bezprawie, bezrząd, chaos, destabilizacja, dezorganizacja, nieład, nieporządek, nierząd, odmęt, rozkład, rozluźnienie dyscypliny, rozpasanie, rozprężenie, rozprzężenie, rozstrój, rozwydrzenie, samowola, samowolność, sąd ostateczny, sądny dzień, upadek moralności, wolna amerykanka, wolnoamerykanka, zamęt, zamieszanie, zepsucie.

Z perspektywy prawa należy zająć się pojęciem przejawów demoralizacji. W nomenklaturze prawnej pojęcie stanowi często synonim niedostosowania społecznego. Demoralizacją nazywamy zespół negatywnych zachowań manifestowanych przez nieletnich, występujących systematycznie i mających utrwalony charakter. Wśród stref, w których osoba nieletnia może wykazywać swoje skłonności o charakterze demoralizacyjnym można wyróżnić: a) strefę szkoły; b) strefę naruszania zasad współżycia społecznego; c) strefę domu i rodziny; d) strefę kontaktów fizycznych; e) strefę substancji zabronionych.

Są to więc wszystkie płaszczyzny, w których osoba nieletnia wchodzi w odpowiednie dla swojego wieku role społeczne, bądź takie obszary, w których osoba nieletnia nie powinna mieć dostępu.

W perspektywie terminologii prawnej, czyn karalny rozumie się jako działanie o charakterze przestępczym w wyniku przepisów z kodeksu karnego oraz pewne, większe wykroczenia z art. 1 § 2 Ustawy, takich jak np. kradzież o wartości do 250 złotych, stosowanie przemocy wobec zwierząt, zakłócanie porządku publicznego, dewastacja oznakowań drogowych.

W rzeczywistości uczeń szkoły po ukończeniu 13 roku życia, może zostać poddany przez Sąd Rodzinny różnym środkom, których zadaniem jest kierowanie się:

„przede wszystkim ich dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w ich osobowości i zachowaniu. Zasadą jest stosowanie wobec nieletnich przez sąd rodzinny środków wychowawczych, wychowawczo-leczniczych i poprawczych”.

W tym momencie należy wymienić i opisać te środki zaradcze, które są stosowane przez prawo Polski.

 

Środki wychowawcze, wychowawczo-lecznicze, poprawcze

W celu osiągnięcia progresywnych zmian w kontekście zmiany osobowości i zachowania osób nieletnich zaleca się wykonanie a) środków wychowawczych; b) wychowawczo-leczniczych oraz c) poprawczych.

Wśród środków wychowawczych zaznacza się między innymi:

• upomnienie;
• zobowiązanie do określonego postępowania (np. do podjęcia nauki lub pracy, naprawienia wyrządzonej szkody, przeproszenia pokrzywdzonego, zaniechania zażywania alkoholu lub środków odurzających);
• nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;
• nadzór kuratora;
• umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej

Drugą kategorią są tak zwane środki leczniczo-wychowawcze, które wskazują na możliwość umieszczenia osoby nieletniej w zakładzie psychiatrycznym albo innym ośrodku odpowiedzialnym za leczenie. Z tej formy środków korzysta się zazwyczaj w sytuacji, kiedy u

osoby nieletniej stwierdza się, że karalny czyn, który popełniła jest skutkiem choroby psychicznej, niedorozwoju na poziomie umysłowym, czy też innych zaburzeń afektu na poziomie psychologicznym, czy też w wyniku uzależnienia od spożywania środków psychoaktywnych (m.in. alkoholu, narkotyków).

Ostatnim z działań, które mają wpłynąć pozytywnie na zmianę zachowań osoby nieletniej jest umieszczenie jej w zakładzie poprawczym. Takie rozwiązanie można zastosować w okresie między 13-tym a 17-tym rokiem życia, w momencie popełnienia przez osoby nieletniej czynu, który nosi znamiona przestępstwa czy też demoralizacji. Dodatkowo w tym obszarze musi występować niemożność zastosowania innych środków, która jest skutkiem nieskuteczności innych potencjalnych działań.

Kodeks wykroczeń

Z kolei w kodeksie wykroczeń znajduje się art. 8, który działa na zasadach określonych przez KW, mówi, że osoba odpowiada przed prawem za czyn zabroniony dopiero po ukończeniu przez nią 17-stego roku życia. Najważniejszym momentem, który służy do ustalenia odpowiedzialności KW to przekroczenie progu 17-stego roku życia w momencie popełnienia wykroczenia, a nie w momencie wniesienia oskarżenia. Te osoby, które nie ukończyły 17-stego roku życia, a dopuściły się czynu określonego w ustawie jakie wykroczenie, stosuje się ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich. Wymieniona ustawa ma w swoich założeniach to, że wszelkie środki w stosunku do osób nieletnich czyli środki wychowawcze, poprawcze czy też leczniczo-wychowawcze mogą być stosowane jedynie z ramienia sądu rodzinnego.

W momencie przyjęcia przez instytucję sądu rodzinnego spraw, w które wplątane są osoby neletnie, sąd grodzki nie wydaje orzeczenia wobec sprawców, którzy nie mają jeszcze ukończonego17-stego roku życia w momencie popełniania czynu. Wobec takich osób nie następuje wszczęcie postępowania. Jeżeli takowe postępowanie już trwa na jest ono umarzane, z racji tego, iż czyn osoby nieletnej podlega procedurom sądu rodzinnego.

Kodeks karny

Z perspektywy prawa karnego osoba fizyczna, która w momencie popełniania przestępstwa ukończyła 17 rok życia, może być podmiotem postępowania sądowego. Mówi o tym art. 10 § 1 kodeksu karnego (KK).

Należy pamiętać o tym, że czynów popełnionych przez osoby poniżej 17-stego roku życia nie można nazwać przestępstwami. Nieletni nie podlegają pod rozwiązania prawa karnego. Wobec takowych osób stosuje się środki, które zgodnie z ustawą z 1982 roku są przewidziane w sprawach osób nieletnich.

Od tych zasad przewidziane są dwa wyjątkowe przypadki.W niektórych sytuacjach osoba może ponosić odpowiedzialność karną w momencie kiedy osoba nieletnia popełni czyn:

1) Zamachu na życie Prezydenta RP (art. 134 KK);

2) Zabójstwo umyślne zwykłe lub morderstwo (art. 148 § l, 2 lub 3 KK);

3) Umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowegoi kwalifikowanego (art. 156 § 1 i 3 KK);

4) umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego (art. 163 § l lub 3 KK);

5) porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i typu kwalifikowanego (art. 166 KK);

6) umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 173 § l lub 3 KK);

7) zgwałcenie zbiorowe lub ze szczególnym okrucieństwem (art. 197 § 3 KK);

8) wzięcie zakładników typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 252 § l lub 2 KK);

9) rozbój (art. 280 KK)21.

Osoba nieletnia, może odpowiadać za każde z wymienionych powyżej przestępstw zaraz po ukończeniu 15-stu lat na podstawie przepisów KK. Procedurze takiej może zostać poddana osoba, wobec której wcześniej stosowano nieskutecznie środki wychowawcze i poprawcze.

Regulacja ustawy opiera się o dużą notę indywidualizmu przejawiającą się integralnym zindywidualizowanym rozwojem intelektualnym i moralnym osoby. Duży wkład w tą ustawą wnosi psychologia, która mówi o tym, że granice przechodzenia różnych etapów, czy też kryzysów są czymś tylko umownym. Dla przykładu dwie osoby, które urodzone są w tym samym roku nie koniecznie muszą być na tym samym stopniu rozwoju indywidualnym.

Nadrzędnym celem każdej kary wobec osoby nieletniej jest jej wychowanie (art. 54 § 1 KK). W wypadku osoby nieletniej kara nie może przekroczyć 2/3 górnego czasu odbycia kary (art. 10 § 3 KK). W swoich uprawnieniach sąd posiada możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary.

W prawie karnym występują również przypadki sięgające zaostrzenia kary. Otóż w przypadku sprawcy, który jest w wieku od 17-ego do 18-ego roku życia art. 10 § 4 KK przewiduje, że osoba, która popełniła występek można wobec niego zastosować kary środki poprawcze i wychowawcze. Ten artykuł stanowi najlepszą formę z demoralizacją wśród osób nieletnich. W momencie szybkiej reakcji wobec patologicznym zachowaniom jest się w stanie ukierunkować młodą osobę by nie korzystała z agresywnych zachowań i jej działania były zgodne z literą prawa. Z praktyki życia często wyciąga się wnioski o tym, że pobłażanie takim osobom rodzi katastrofalne skutki.

 

Podsumowanie

Z perspektywy prawa polskiego osoba małoletnia uznawana jest za taką, która nie ma wystarczającego rozeznania w wielu kwestiach. Skutkiem tego jest wyłączenie czy też ograniczenie odpowiedzialności osoby małoletniej za czyn, który wyrządził szkodę (wyjątek od tej zasady, przewidziany jest w art. 428 k.c.). W zamian za to oferowane są inne: a) środki wychowawcze; b) wychowawcze-lecznicze oraz c) poprawcze. Wszystkie one służą wychowaniu osoby nieletniej i temu by wszelkie zachowania o charakterze demoralizacyjnym zostały odwrócone.

 

Bibliografia

Literatura główna

Góral R., Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1998.

Górecki P., Stachowiak S., Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Kraków 2000.

Górecki P., Postępowanie poprawcze w sprawach nieletnich, Gdańsk 1997.

Grześkowiak A., Postępowanie w sprawach nieletnich (Polskie prawo nieletnich), Toruń 1986.

Hollin C. R., Browne D., Palmer E. J.,Przestępczość wśród młodzieży, Gdańsk 2004.

Kodeks Postępowania Karnego (Dz.U. nr 89 poz. 555 ze zm. – rok 1997). Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. nr 35 poz. 230 z 1982 roku ze zm.) .

Korcyl – Wolska M., Postępowania w sprawach nieletnich w Polsce, Zakamycze 2001.

Korcyl-Wolska M., Postępowanie w sprawach nieletnich, Kraków 2004.

Kozaczuk F., Radochoński M.Aktualne problemy pedagogiki resocjalizacyjnej i patologii społecznej, Rzeszów 2000.

Lubelski M., Drogado przestępstwa, Warszawa 1985.

Lubelski M., Geneza zachowań przestępczych młodocianych. Problemy prawa karnego. Katowice 1983.

Malec J., Nie muszą być przestępcami, Warszawa 1975.

Sitkowska K., Odpowiedzialność nieletnich w świetle ustawy oraz orzecznictwa. Komentarz. Orzecznictwo. Ustawa i przepisy wykonawcze, Bielsko-Biała 1998.

Stańdo-Kawecka B., Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowiedzialności, Kraków 2007.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. (Dz.U. nr 11 poz. 109 z 2002 r. ze zm.).

Ustawa o przeciwdziałaniu narkomani z dnia 24 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 75 poz.468).

Żabczyńska E., Przestępczość dzieci, Warszawa 1983.

Strony internetowe

http://synonim.net/synonim/demoralizacja (dostęp: 14.02.2016 r.).

http://www.arslege.pl/odpowiedzialnosc-osoby-sprawujacej-nadzor-wina-w- nadzorze/k9/a4687/ (dostęp: 14.02. 2016 r.).

http://www.narkomania.org.pl/czytelnia/raport-o-stanie-zagrozenia-demoralizacja- przestepczoscia-nieletnich-patologiami-wsrod (dostęp: 14.02.2016 r.).

http://www.przepisy.gofin.pl/przepisyno,204,83302,9,9,20160101,2,1.html (dostęp: 14.02. 2016 r.).