Frustracja – co o niej mówią teorie psychologiczne?

 

 

 

„Agresja stanowi najczęściej reakcję na stan frustracji.

Frustracja pojawia się wówczas, gdy zablokowane zostaną możliwości realizacji celu działania

lub gdy pojawią się nieprzewidziane trudności na drodze do jego osiągnięcia”.

– A. Słaboń

 

Źródło słowa „frustracja” wywodzi się z języka łacińskiego („frustratio”), w którym oznacza ona „udaremnienie” albo „zawód” (Kłys, 2013). Termin „frustracja” funkcjonuje w teoriach psychoanalizy, koncepcjach społecznych i behawioralnych.

Frustracja w psychoanalizie

W psychoanalizie frustracja jest określana jako brak możliwości zaspokojenia swoich popędów i potrzeb. Jest czynnikiem, który posiada swoje znaczenie w kontekście dojrzewania osobowości. W przypadku dzieci, które nie odczuwają frustracji albo odczuwają ją w nadmiarze, szczególnie w pierwszych latach swojego życia, dochodzi do tzw. fiksacji rozwojowej (Freud, 1976). Fiksacja rozwojowa jest jednym z mechanizmów obronnych, który przejawia się na bezkrytycznym trwaniu przy swoich dotychczasowych mechanizmach adaptacyjnych (tj. myśli i afektów). Celem takiego zachowania jest niedopuszczenie do swojej świadomości myśli charakterystycznych dla stanu frustracji. Osoba kierująca się takim działaniem, posiada krótkotrwały zysk psychologiczny, który wyrażać się będzie chwilowym ustąpieniu napięcia emocjonalnego. Ten mechanizm posiada również negatywny wpływ na jednostkę w aspekcie długotrwałym, ponieważ uniemożliwia reakcję i adekwatną adaptację do sytuacji (Freud, 2000).

Koncepcje psychoanalityczne oprócz sytuacyjnych fiksacji, wyróżniają również fiksacje o charakterze rozwojowym. Wyrażają się one poprzez zablokowanie rozwoju emocji i zatrzymanie osoby na dotychczasowej fazie rozwoju. Przykładami są tutaj fiksacje oralne, analne, genitalne. Frustracja w tych fiksacjach rozwojowych, wywołana jest przez niespełnianie potrzeb adekwatnych do wieku osoby. W tym momencie nadmiar i niedomiar frustracji może prowadzić do zaburzeń w przyszłym życiu. Klasycznym przykładem niedomiaru frustracji jest sytuacja mężczyzny, który nie czuje się dobrze w przypadku, gdy jego stan jest niezależny od innych. Prowadzić to może do tego, że mieszka z rodzicami i nie posiada pragnienia założenia własnej rodziny, czy też tworzenia związku emocjonalnego z inną osobą (Kozielecki, 2000).

Fiksacje mogą być również konsekwencją nadmiaru stresu i występowania sytuacji życiowych, które przekraczają umiejętności przystosowania. Ta forma fiksacji wyniknąć może po śmierci bliskiej osoby, nagłej choroby, czy też w przypadku wystąpienia innych niespodziewanych sytuacji (Klein, 2007). Fiksacja w każdym z tych przypadków, jest uzależniona od poziomu frustracji.

W psychoanalizie akcentuje się jej wymiar genetycznie uwarunkowanych instynktów (czyli konstruktów biologicznych), który stał się przedmiotem krytyki dla kolejnych koncepcji związanych z frustracją (McWilliams, 2009).

 

Frustracja a mechanizmy obronne

W kontekście samych mechanizmów obronnych, których podłoże stanowi frustracja, wskazuje się na kilka ich rodzajów. Mechanizmy te nie są w stanie zaspokoić potrzeb, w wyniku których powstała frustracja, ponieważ opierają się na manipulacjach, które odraczają potrzeby. Wśród takich mechanizmów Grzegołowska-Klarkowska (1986) wymienia :

– mechanizm substytucji (znalezienia celu zastępczego) – kiedy osoba doznaje porażki w jednym polu działania, stara się odnaleźć sukces w innej dziedzinie;

– mechanizm racjonalizacji – polega a przewartościowaniu swoich celów, które na ten moment są nieosiągalne przez osobę i jednocześnie umniejszanie ich wartości. Freud wskazywał na mechanizm „kwaśnych winogron” i „słodkich cytryn” ;

– mechanizm fantazjowania – charakteryzuje się uciekaniem w sferę marzeń, ponieważ kumulujące się porażki wywołują agresję;

– mechanizm projekcji – jest to przypisywanie naszych intencji, innym osobom;

– mechanizm identyfikacji – rozładowanie frustracji i napięć następuje w momencie, kiedy identyfikujemy się z inną osobą np. w sytuacji czytania książki o bohaterze, który posiada kilka wspólnych cech i problemów;

–  mechanizm wyparcia – jest to usunięcie w nieświadomość trudnego przeżycia, czy też frustracji wywołanej jakimś przykrym wydarzeniem;

– mechanizm reakcji upozorowanej – polega na odgrywaniu roli, która nie może być przez nas osiągnięta w rzeczywistości.

 

Teoria frustracji-agresji Dollarda

Kolejne ujęcie frustracji to, teoria frustracji-agresji (Dollard,  in. 1939). Głosi ona, że każda agresja jest wynikiem frustracji., a ta wyraża się w skłonności do zachowań osoby, czy też po prostu stan, w którym napotykamy jakąś przeszkodę. Relacja frustracji i agresji jest tym większa:

1. a) Im bardziej cenny jest cel, do którego się dąży;
2. b) Im bardziej frustracja uniemożliwia sięgnięcie do tego celu;
3. c) Im więcej potencjalnych działań zostaje zablokowanych.

Pobudzenie, które jest skutkiem osiągnięcia agresywnych. Frustracja, w tym ujęciu, stanowi zablokowanie aktywności na cel danego poziomu frustracji, w każdym przypadku prowadzi do myśli agresywnych, ale również do takich zachowań. Okazywanie agresji, w tej koncepcji, hamowane jest przez strach przed ukaraniem. W przypadku strachu, który przerasta człowieka, dokonuje się zmiana formy agresji. Teoria frustracji-agresji postrzega „przemieszczenie agresji” jako skierowanie agresji na jakiś inny obiekt, który zagraża mu mniejszą karą, aniżeli poprzedni. Przykładowo, jeżeli mąż odczuwa frustrację w pracy, ta powoduje u niego myśli i zachowania agresywne, których nie może okazać w pracy, ponieważ boi się, że zostanie z niej zwolniony. W konsekwencji rozładowuje swoją frustrację w domu, najczęściej na żonie.

W koncepcji frustracji-agresji występuje również zmiany formy, czy też postaci agresji, która wyraża się poprzez zastąpienie swojej reakcji inną. Zmiana formy agresji jest również determinowana strachem przed karą. Przykładem tego jest sytuacja, w której nasz znajomy X, wywołuje w nas negatywne odczucia. Wtedy nie atakujemy go otwarcie, tylko opowiadamy dowcipy na temat jego rudego koloru włosów. Lęk w tej koncepcji, stanowi hamulec do zachowań agresywnych, jednak pobudzenie jest na tym samym poziomie. Rozładowanie pobudzenia jest możliwe tylko dzięki działaniom agresywnym. Katharsis dzięki agresji jest możliwy tylko w sytuacji, gdy dochodzi do agresji bezpośredniej, nie zaś przemieszczonej, czy też jej substytutu. Sugerować to może, że muzyka metalowa, która ze swojej natury jest nacechowana większą dozą agresji, aniżeli muzyka klasyczna, może mieć pomocny wpływ na obniżenie poziomu frustracji.

Na poziomie badań niniejsza teoria pokazuje jednak ograniczenia ze względu na swoją zbytnią ogólnikowość. Frustracja skutkuje nie tylko agresją, ale również ma działania nastawione na zniszczenie przeszkody. Podobnie jak w przypadku psychoanalizy, rozróżnia regresję i frustrację w kontekście teorii frustracji-agresji. Regresja występuje u dzieci, które pod wpływem frustracji upodabniają się do młodszych od siebie dzieci, z kolei fiksacja oznacza bezsensowne powtarzanie pewnych nieadekwatnych reakcji, która jest powiązana z wycofaniem się z kontaktów interpersonalnych i szkodliwymi formami redukcji napięcia (tj. narkotyki i alkohol). W tym momencie należy się przyjrzeć temu, jakie rozwiązania podaje teoria w odniesieniu tego, jaka jest relacja agresji i frustracji (Wojciszke, 2016).

Najprostsze wyjaśnienie zakłada, że nie każda frustracja skutkuje agresją, ale że jest odpowiedzialna za jej poszczególne rodzaje. Niektóre badania wskazują, że frustracja wzmacnia agresję, najbardziej w przypadkach, w których jest ona arbitralna (czyli była zaplanowana, jednak nie motywowana racjonalnymi pobudkami (XXX za: Strelau, 2000)). Powyższa uwaga wymagała reinterpretacji pojęć i wprowadzenia nowych czynników, które sprawiają, że w pewnych przypadkach frustracja potęguje agresję. Takiego zabiegu dokonał Berkowitz (1965). Zwrócił on uwagę na to, że agresja posiada tzw. „wyzwalacze”. Są to jego zdaniem bodźce, powiązane z innymi czynnikami, które wzmagają aktualne lub przeszłe uczucie gniewu. Innymi słowy frustracja jest konieczna do wyzwolenia agresji, jednak musi ona współgrać z innymi sygnałami, które wywołują gniew. W celu wywołania agresji, należy dokonać silnego pobudzenia, do którego wystarczą słabsze negatywne sygnały. Frustracja jest w tym momencie rozumiana jako gotowość do zadziałania w sposób agresywny, jednak by przemieniła się w czyn, niezbędne są odpowiednie „wyzwalacze” (Berkowitz, 1962).

Powyższa koncepcja nie jest również wolna od słabości, ponieważ termin „wyzwalacz”, nie jest terminem konkretnym. Może on oznaczać niemal każdy bodziec, bez określania żadnego. Należy zatem przyjąć, że „wyzwalacz”, czy też „sygnał wywoławczy”, powinien być rozumiany, jako bodziec silnie związany z agresją (Przykład takiego bodźca to karabin maszynowy czy pistolet).

 

Frustracja a style przywiązania

Zauważa się również, że frustracja może również być powiązana ze stylem przywiązania, charakteryzującym dziecko i jego opiekunów., Ainsworth, (1978) wyróżnia się trzy style przywiązania: a) styl unikowy; b) styl nerwowy; c) styl bezpieczny (Ainsworth, 1978).

W stylu unikowym, występuje ograniczona reakcja na opiekuna, który nie zaspokaja potrzeb swojego dziecka. Dziecko ciągle czuje, że jego podstawowe potrzeby bezpieczeństwa nie są zaspokajane, dlatego też, takie dzieci są wycofane, unikają kontaktu. Opiekunowie takich dzieci, okazują więcej gniewu i frustracji, aniżeli inni opiekunowie.

W stylu nerwowym dzieci ciągle upewniają się o jej obecności, przejawiają więcej agresji i frustracji, aniżeli inne dzieci. Większą uwagę skupiają na pilnowaniu tego, żeby opiekun nie zniknął z pola widzenia dziecka. Opiekunowie tychże dzieci są niedostępni i wycofani.

W stylu bezpiecznym, dzieci cechuje zaufanie i poczucie bezpieczeństwa w relacji ze swoim opiekunem. W późniejszych relacjach, dzieci przeżywają najmniejszą frustrację i gniew, w kontekście przeżywanej bliskości z partnerem. Dzieci o stylu nerwowym i unikowym przeżywają dużo gniewu, częściej czują się samotne i niedocenione. Ich relacje są burzliwe i posiadają obniżoną samoocenę. W przyszłości częściej cierpią na uzależnienia od alkoholu  i narkotyków. Postrzegane są częściej jako nacechowane wrogością (Hazan i Shaver, 1994).

 

Teoria agresji wyuczonej

Kolejną teorią mówiącą o frustracji, jednak w sposób bardziej pośredni, jest teoria agresji wyuczonej. Zakłada ona, że osoba nabywa zachowania agresywne pod wpływem środowiska, które na nią oddziałuje. Wpływ środowiska może mieć dwojaką postać. Dziecko może uczyć się współpracy z innymi ludźmi, z drugiej strony środowisko może stymulować w nim agresję, jako odpowiedź na frustrację. W tej teorii, istnieją trzy bardzo ważne mechanizmy ukazujące wpływ środowiska na dziecko: warunkowanie klasyczne, instrumentalne i naśladownictwo (Strelau, 2000).

 

Warunkowanie klasyczne

Warunkowanie klasyczne, zwane inaczej warunkowaniem o charakterze reaktywnym, opiera się na działaniu na podstawie wrodzonych reakcji na bodźce. Osoba uczy się spodziewać wystąpienia bodźca, które warunkuje pojawienie się reakcji. Bodziec bezwarunkowy jest kojarzony z różnymi poprzedzającymi go sygnałami. W ten sposób człowiek uczy się reakcji na pewne bodźce. Może objawiać się to zachowaniami agresywnymi na wyuczone wcześniej bodźce. Twórcą tejże teorii jest Ivan Pavlow (1927). Przykładem takich zachowań są sytuacje wyzwalania agresji u człowieka, który czuje się atakowany. W tej koncepcji może wyrażać się w sytuacji generalizacji jakiegoś bodźca, np. konkretna grupa społeczna wywołuje w osobie zachowania agresywne. Zachowanie agresywne może wynikać w tym przypadku również z frustracji (Kozielecki, 2000).

Badaniami nad warunkowaniem klasycznym zajmował się Leonard Berkowitz (1965), który korzystał z tego mechanizmu w kontekście społecznym. Psycholog sądził, że zachowania agresywne uaktywniają się dzięki „bodźcom spustowym”, które wzmagają prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Na podstawie jego badań wnioskowano m.in. o tym, że słuchanie agresywnej muzyki  wzmacnia skłonności do zachowań agresywnych.

Warunkowanie instrumentalne

Kolejnym mechanizmem jest warunkowanie instrumentalne, które polega na uczeniu się reagowania na podstawie obserwacji konsekwencji zachowania. W przypadku pozytywnych konsekwencji danego zachowania, dochodzi do wykonywania danej reakcji częściej (Wojciszke, 2003). Z kolei, gdy dane zachowanie przynosi więcej szkód, wtedy wykonywanie danej czynności jest rzadsze. Protoplastami warunkowania instrumentalnego są dwaj badacze: Edward Thorndike i Baruch F. Skinner. Zauważyli oni, że zachowania agresywne mogą prowadzić do otrzymywania kar, ale też i nagród w ramach życia społecznego (Gerrig, Zimbardo, 2009). Aby wzmocnić zachowania agresywne, nagrody skierowane dla agresora muszą być natychmiastowe albo muszą wzmacniać stany wewnętrzne (np. rozładowanie).

 

Naśladowanie

Ostatnim mechanizmem jest naśladowanie, które zostało opisane przez Alberta Bandurę (1969).  W swoich eksperymentach pokazywał dzieciom nagranie, w którym osoba dorosła niszczyła lalkę. Dzieci, które bawiły się nią w późniejszym czasie, dokonywały zniszczeń bardzo podobnych jak te przedstawione na filmie. Bandura sądził, że te mechanizm odnosi się do naśladowania zachowań o charakterze agresywnym. Zauważył, że najczęściej osobami naśladowanymi są ludzie, którzy mają wysoką pozycję społeczną, mają opinię autorytetu, którego zachowania są naśladowane w momencie korzystania z zasobów agresji. Osoba, która naśladuje swój model, robi to szczególnie wtedy, gdy jest pobudzona emocjonalnie, odczuwa szanse, że może wygrać orazw sytuacji, kiedy koncentruje swoje myśli na modelu (Bandura 1973).

Wszystkie wymienione teorie wskazują na uwarunkowania związane z frustracją.