Adaptacja jako odpowiedź na stres emigracyjny

„Ludzie, którzy dają sobie radę w życiu to ludzie szukający takich okoliczności, jakie im pasują.
Jeżeli nie mogą ich znaleźć, stwarzają je sobie sami”.
– George Bernard Shaw

Adaptacja stanowi wielkie wyzwanie dla emigranta. Sytuacja emigracji jest czasem kryzysu, z którym jednostka musi sobie poradzić. Dotychczasowe badania odnosiły się do przeżywania szoku kulturowego oraz depresji wśród emigrantów.  Stało się to przedmiotem krytyki środowiska naukowego (Rogler, 1994), ponieważ w wielu innych sferach życia emigranta występuje naukowa luka (Carballo, 1994). Zwraca się jednak uwagę na potrzebę badania aspektów pozytywnych, które mogą stanowić podłoże wprowadzenia przez państwa przyjmujące swoistej higieny psychicznej, dzięki której podjęcie decyzji o emigracji stanie się dla psychiki emigranta mniej obciążające. 

Kazimierz Dąbrowski (polski lekarz, psychiatra, psycholog, pedagog) zwraca uwagę na różne wymiary adaptowania się do sytuacji. Przenosząc jego teorię na problematykę migrowania, to może ona przybierać zasadniczo dwie formy:  a) pozytywnego przystosowania/nieprzystosowania i b) negatywnego przystosowania i nieprzystosowania.

Pozytywne przystosowanie/nieprzystosowanie jest charakterystyczne dla osób zdrowych psychicznie, z kolei negatywne przystosowanie/nieprzystosowanie może świadczyć o dysfunkcjach w adaptacji. Poniższa tabela wyjaśnia cechy charakterystyczne dla postawy zdrowej i tej, która jest dysfunkcyjna na emigracji.

Emigrację można rozpatrywać z trzech perspektyw: osób wyjeżdżających, osób najbliższych emigrantowi oraz tych, które stanowią nowe środowisko społeczne dla emigranta. Sytuacja taka może tworzyć napięcia i konflikty. Emigrant przeżywa oddziaływanie na siebie czynników wypychających, oraz tych, które go przyciągają (model push-up) (Dorio, Cobler, 1983). Analizując ten model, można zobaczyć, że wiele aspektów wpływa na osobę emigrującą. Z jednej strony jest ona postawiona w sytuacji, która determinuje ją do wyjazdu – są to indywidualne negatywne bodźce – z drugiej strony atrakcyjność potencjalnej alternatywy, z którą emigrant może mieć do czynienia w momencie przeprowadzki do innego kraju. Istnieje również ryzyko, że sytuacja emigranta poprzez wyjazd może się pogorszyć. Zespół napięć w tym obszarze przenosi się na relacje osoby z jej otoczeniem (Nowak, 2014).

Wśród zaburzeń, które znajdują się w ICD-10 można odnaleźć jednostkę F.43, która wskazuje na silną reakcją na stres i zaburzeniami o charakterze adaptacyjnym.
Wśród bardziej szczegółowych zaburzeń, które znajdują się w tej podskali, można odnaleźć: a) krótką i długą reakcję depresyjną; b) reakcje mieszane (depresja oraz lęk); c) zaburzenia emocji i zachowania.

Zaburzenia adaptacyjne powstają w momencie kiedy jednostka zmuszona jest dostosować się do wielkich zmian życiowych, tj. szok kulturowy, żałoba, choroba szpitalna u dzieci. Sytuacja stresogenna może uderzać w integralność społeczną człowieka i zaburzać system dotychczasowych wartości. ICD-10 zaznacza jednak, że przechodzenie kryzysu adaptacyjnego stanowić może szansę rozwoju dla osoby. Zakłada się wprawdzie, że bez stresora nie dochodziłoby do tego zaburzenia, to jednak indywidualne predyspozycje odgrywają istotną rolę w powstawaniu i radzeniu sobie z wielką zmianą życiową (WHO, 2007).

Emigracja jest swoistym elementem szoku kulturowego, którym  zajmował się Kalervo Oberg (1960). Zauważył on, że adaptacja do zmiany, jaką jest emigracja posiada cztery fazy:

1. Miesiąc miodowy – w którym występuje swoiste zafascynowanie nowymi kulturami. Przedstawiciele odmiennej kultury są traktowane przez osobę z wielką uprzejmością i grzecznością. Podczas tej fazy, doświadczenia koncentrują się na pozytywnej stronie podróżowania, nie występują, bądź są marginalne, sytuacje negatywne.
2. Szok kulturowy – jednostka zaczyna mierzyć się z trudnościami, które charakteryzują życie w kraju przyjmującym. Wywoływać to może u jednostki stres, który może przeradzać się we wrogość i agresję wobec osób reprezentujących rdzenną kulturę. Problem pogłębiony jest w sytuacji nieznajomości języka. Fazę szoku kulturowego cechuje również skonfrontowanie się z oczekiwaniami i normami tubylców.
3. Ożywienie – ogólny dobrostan emigranta zwiększa się. Odzyskuje on wiarę w siebie i swoje możliwości. Znajomość języka zwiększa się. Dodatkowo opinia o rdzennych mieszkańcach poprawia się.
4. Dopasowanie – charakteryzuje się akceptacją faktu zmiany kulturowej. Normy i zwyczaje obowiązujące w nowym kraju stają się częścią systemu wartości emigranta. Następuje przewartościowanie jego systemu, przy jednoczesnym spadku irracjonalnych lęków wynikających z braku wiedzy na temat nowej kultury. Autor zaznacza, że jeżeli w tym etapie nastąpi stały powrót emigranta do swojej pierwotnej ojczyzny, może wtedy nawet odczuwać tęsknotę za państwem, do którego wyemigrowała i odczuwać cierpienie z tego powodu.

Jako czynniki, które mogą być pomocne w procesie przystosowania się do faktu jakim jest emigracja, jest znajomość języka kraju przyjmującego. Bardzo istotnym jest również nawiązywanie nowych przyjaźni i kontaktów towarzyskich, szczególnie w momencie kiedy brak w otoczeniu emigranta bliskich osób. Otwartość na relację, jest w stanie wpłynąć pozytywnie na przystosowanie się do nowych warunków (Lalak, 2007).

Emigracja, która jest bardzo stresogennym wydarzeniem, wymusza na człowieku wybór strategii, dzięki której, możliwe jest funkcjonowanie w nowej sytuacji. Biorąc pod uwagę kryteria teleologii i aktywności należy wyróżnić następujące strategie adaptacyjne (Wysocka, 2007):

– strategia asymilacyjna (pasywna) – charakteryzuje się przemianą dotychczasowego systemu wartości. Osoba bezkrytycznie przyjmuje nową kulturę, tracąc jednocześnie tożsamość pierwotną. Nowa kultura staje się determinującą wybory emigranta, z uwzględnieniem, olbrzymiej świadomości przynależności;

– strategia akomodatywna (aktywna) – jednostka dokonuje strukturalizacji środowiska na podstawie jego pewnych cech i właściwości. Wykorzystuje do tego umiejętności nabyte w procesie asymilacji;

– autoteliczna – adaptacja w tym przypadku stanowi główny cel. Wyrazem przystosowania jest pełna integracja do kultury przyjmującej. Również olbrzymią wartość stanowią relacje interpersonalne, które ułatwiają akceptację emigranta przez społeczeństwo;

– strategia instrumentalno-zadaniowa – przystosowanie się do nowej kultury nie stanowi celu, a jedynie środek do tego by otrzymać jakiś profit np., status uchodźcy, czy też pomocy o charakterze materialnym;

– strategia unikania sprzeczności, godzenia – wykorzystywanie kodów znaczeniowych, które występują w obu kulturach, w zależności od sytuacji. Strategia wskazuje na pozytywny wymiar spójności strategii;

– strategia poszerzania kodu kulturowego – przyjmowanie do swojego kodu kulturowego, tylko tych cech, które przynoszą subiektywną korzyść;

– strategia syntezy – polega na wykorzystaniu wartości naczelnych, które łączą odmienne kultury. Jest to wybór pozytywnych wartości i jednocześnie walka z negatywnymi cechami, poprzez tworzenie jednej, silnej tożsamości. Ważne jest tutaj podkreślenie, że tożsamość emigranta posiada swoje źródło w odmiennych kulturach;

– strategia separacji – charakteryzuje się totalnym odrzuceniem nowej kultury. W przypadku przyjęcia tej strategii dochodzi do stygmatyzacji społeczności przyjmującej.

Każdy z powyższych sposobów radzenia sobie z faktem, jakim jest emigracja, jest ściśle powiązany z osobowością, ale też z indywidualną hierarchią wartości każdej emigrującej osoby, ale o tym innym razem!
 

PS. Drodzy czytelnicy, a jakie są wasze strategie radzenia sobie z emigracją?