Objawy stosowania przemocy

„Bicia człowiek długo nie wytrzymuje.

Nawet bicie serca kończy się śmiercią.”

– Stanisław Jerzy Lec

Stosowanie przemocy wobec jednostek w większości wypadków nie pozostawia widocznych śladów fizycznych, chyba że dokonywane jest z dużą brutalnością. Ponadto wiele śladów na ciele, które powstają na skutek przemocy, trudno jednoznacznie zidentyfikować. Jeżeli jednak ślady te pojawiają się z pewną regularnością, wówczas warto zwrócić na nie baczniejszą uwagę.

Dorosła ofiara znajduje się w nieco lepszej sytuacji niż dziecko. Zazwyczaj bowiem wie, gdzie zwrócić się po pomoc w sytuacji pokrzywdzenia, zna placówki opieki medycznej, ma lepszą praktykę w korzystaniu z pomocy instytucji. Dziecko pozbawione jest tych szans i zwykle musi liczyć na pomoc osoby dorosłej, która nie zawsze jest zainteresowana zapewnieniem mu pomocy, bo pomoc specjalistyczna może wiązać się z ryzykiem ujawnienia przemocy. Warto jednak pamiętać, że przemoc jest zachowaniem, którego szkodliwość (psychiczna, fizyczna) ujawnia się często po latach, i powinna spotkać się z reakcją, szczególnie ze strony osób odpowiedzialnych za pomyślny rozwój dziecka, tzn. opiekunów, nauczycieli, lekarzy, wychowawców.

Literatura przedmiotu wyróżnia cztery główne rodzaje objawów przemocy. Należą do nich:

•          objawy fizyczne;       

•          objawy emocjonalne;

•          objawy społeczne;

•          objawy seksualnego wykorzystania dziecka.

Oczywiście nie wszystkie symptomy stosowania przemocy muszą występować jednocześnie, jednak ich kumulacja zwiększa prawdopodobieństwo tego, że są efektem złego traktowania dziecka. Ponadto objawy te będą bardziej czytelne dla osoby, która ma stały kontakt z dzieckiem, dlatego warto zawsze znaleźć kogoś, kto nie jest bezpośrednio zaangażowany w system rodzinny, a jednocześnie regularnie styka się z dzieckiem (np. ktoś z dalszej rodziny, nauczyciel, pielęgniarka itp.).

Kiedy ofiarą przemocy staje się osoba dorosła, fizyczne objawy (patrz Tab. Nr 1) są łatwiejsze do zdiagnozowania, chociażby dlatego, że łatwiej je powiązać z konkretnym zdarzeniem. Natomiast spontaniczna aktywność dziecka sprawia, że dość często chodzi ono „poobijane”, dlatego nie zawsze łatwo odróżnić urazy powstałe w wyniku samodzielnej aktywności dziecka od tych, które są skutkiem przemocy.

Fizyczne objawy przemocy to:

• siniaki i obrzęki na twarzy, ramionach, klatce piersiowej, plecach, pod pachami, po wewnętrznej stronie ud i ramion;

• otarcia naskórka po wewnętrznych stronach kończyn, pod pachami, na żebrach, na plecach;

• krwawe pręgi i regularne przebarwienia skóry na plecach, pośladkach (czasem są odbiciem ręki lub przedmiotu, którym ofiara była bita), na nogach, stopach, dłoniach;

• obrzęki na dłoniach i stopach;

• nietypowe ślady po oparzeniach, np. Punktowe po gaszeniu papierosa na skórze;

• rany cięte i kłute, szczególnie w okolicach innych niż stopy i dłonie;

• blizny na ciele, blizny za uszami, na głowie, trwałe ubytki włosów;

• widoczna trudność w chodzeniu lub siadaniu;

• zwiększona wrażliwość na dotyk (szczególnie ramion, pleców i pośladków);

• otwarte rany w nietypowych miejscach, nieleczone skaleczenia, zakażenia, infekcje;

• częste złamania kości

• ospałość, apatia, brak koncentracji;

• konieczność częstego korzystania z ubikacji;

• skarżenie się na częste bóle brzucha lub głowy;

• reakcje kompulsywne, np. ssanie palca, obgryzanie paznokci’

• reakcje regresywne, np. brak kontroli fizjologicznej u dziecka powyżej 4 roku życia

Źródło: L Pospiszyl, Razem przeciw przemocy. Warszawa 1999, s. 40.

Pewne ułatwienie stanowić może fakt, że zadrapania, siniaki, obrzęki powstałe w wyniku własnej aktywności występują najczęściej na wystających częściach ciała, tzn. łokciach, kolanach, policzkach, w okolicach kości piszczelowych itp., ale nie można wykluczyć, że także te powstały na skutek przemocy. Natomiast wysoce niepokojące są ślady w nietypowych miejscach, a także pewna ich różnorodność, np. siniaki, złamania i zaburzenia przewodu pokarmowego jednocześnie. Ponadto zainteresowanie powinna także wzbudzić powtarzalność różnych urazów.

Obrażenia cielesne są najbardziej widocznymi i oczywistymi skutkami przemocy. Nie powinno być problemu z ich rozpoznawaniem. Należy jednak pamiętać, że znacznie bardziej niszczące od urazów fizycznych są skutki psychiczne doświadczanej przemocy.

O ile diagnoza większości symptomów przemocy nie jest rzeczą łatwą, o tyle trudność wzrasta daleko bardziej, kiedy mamy do czynienia z objawami emocjonalnymi. Często bowiem ujawniają się one później, czasem długo po ustąpieniu przemocy, w obliczu jakiegoś stresu sytuacyjnego lub problemu zupełnie innego rodzaju, i bywają łączone z tym właśnie problemem. W wypadku dziecka krzywdzonego istnieje jednak kilka objawów dość charaktery stycznych. Mogą się one ujawniać w sposób skrajny lub rozwijać stopniowo, w postaci bardziej zakamuflowanej (np. fobii, kompulsji lub skłonności depresyjnych), w zależności od wrodzonej reaktywności i emocjonalności. Dlatego jedne dzieci na przemoc reagują wzrostem agresywności, nieposłuszeństwem, nadpobudliwością, a inne zwiększoną bojaźliwością, wycofywaniem się i apatią.

Objawy psychicznej przemocy

• wzrost napięcia emocjonalnego;

• wzmożona czujność, niezdolność do rozluźnienia

• wzrost lęku, niepokoju, „zamrożony strach” (frozen watchfulness);

• brak żywej reakcji w sytuacjach emotogennych, np. przy okazji

• skaleczenia czy bolesnego zabiegu medycznego; podkreśla się, że u

• dzieci-ofiar przemocy często brak jest reakcji w sytuacjach, które u

• innych dzieci wywołują płacz;

• tłumiony płacz lub ciche popłakiwanie w ukryciu;

• niska samoocena, obniżone poczucie własnej wartości;

• poczucie odrzucenia, opuszczenia;

• chroniczny smutek, poczucie odrętwienia, depresja;

• wzrost natręctw, tików, przyruchów, zachowań kompulsywnych, np.

• porządkowanie swoich rzeczy, sprawdzanie zapachów, unikanie

• niektórych pomieszczeń itp.;

• zmienność nastroju (przeskoki od euforii do rozpaczy), płaczliwość.

• słaba kontrola emocji, impulsywność;

• problemy w rozwoju poczucia własnej tożsamości;

• wycofanie, skłonność do izolacji.

Źródło: I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy. Warszawa 1999, s. 42.

Objawy społeczne:

W przypadku gdy omawiane są objawy społeczne przemocy wyróżnić możemy również kilka objawów symptomatycznych. Należą do nich:

• bójki z innymi dziećmi, wzrost agresywności w sytuacjach niekontrolowanych lub niezagrożonych karą, np. w stosunku do rówieśników czy młodszych dzieci;

• zobojętnienie na karę (dziecko sprawia takie wrażenie, jakby nic sobie nie robiło Z dotkliwych kar);

• drażliwość, złośliwość, hałaśliwość w zabawach grupowych;

• brak dystansu wobec dorosłych oraz odrzucanie innych osób znaczących w otoczeniu (np. dziadków, nauczycieli, sąsiadów);

• kurczowe trzymanie się rodzica, szczególnie w wypadku małego

• dziecka;

• uzależnienie od agresora;

• ucieczki Z domu (im mniejsze dziecko, tym bardziej symptomatyczne);

• „bezinteresowne” niszczenie sprzętów i przedmiotów;

• krnąbrność, opór, negatywne nastawienie;

• nieposłuszeństwo dziecka wobec większości osób, które nie stanowią bezpośredniego zagrożenia

Warto również nadmienić, iż w momencie gdy przemoc dotyczy krzywdzonego dziecka istnieje ponad dwukrotnie większe prawdopodobieństwo, że kiedy zacznie dorastać będzie „zejdzie na złą drogę”. Mogą to być dzieci, młodzież notowana przez policję np. z powodu kradzieży, częstego sięgania po alkohol.

Odrębny problem stanowią te symptomy, które mogą świadczyć o seksualnym wykorzystywaniu dziecka. Jeżeli występują one w postaci urazów fizycznych, to najprawdopodobniej będą możliwe do zdiagnozowania jedynie przez służby medyczne. Niektóre z nich, na przykład krwawienia, zabrudzenia bielizny, bolesność w okolicy genitaliów, siniaki lub otarcia po wewnętrznej stronie ud czy wreszcie ciąża, powinny zostać zauważone także przez opiekunów lub osoby bliskie. Trzeba jednak pamiętać, że nie zawsze dziecko może liczyć na pomoc opiekunów.

Objawy wykorzystywania seksualnego

Istnieją natomiast pewne emocjonalne symptomy, mogące świadczyć o seksualnym wykorzystywaniu dziecka; są one dość łatwo zauważalne dla innych osób, które mają kontakt z dzieckiem. Objawy te to między innymi:

• częste lub szczegółowe poruszanie spraw seksu w rozmowie albo zabawie; seksualizacja kontaktów międzyludzkich;

wciąganie młodszych dzieci w nietypową aktywność seksualną; świadomość seksualna wykraczająca poza poziom dojrzałości dziecka;

• przesadne unikanie mężczyzn;

• nadmierna masturbacja;

• dawanie do zrozumienia, ze ma się jakąś tajemnicę;

• ucieczki z domu;

• próby samobójcze;

• problemy psychiatryczne dziecka;

• niepowodzenia w nauce;

• młodzieńcza depresja.

W zachowaniu dziecka wykorzystywanego seksualnie można zauważyć regres w rozwoju, np. nawrót do ssania palca lub smoczka, zachowania lękowe – dziecko boi się zostawać same, unika dotykania, unika sytuacji, w których trzeba się rozebrać, np. lekcje gimnastyki czy na basenie.  Dziecko czuje się napiętnowane, często izoluje się od otoczenia, ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi. W skrajnych przypadkach dziecko może podjąć próbę samobójczą. Podobne zachowania mogą być oczywiście wynikiem innych urazów, ale trzeba je obserwować pod kątem ewentualności wykorzystywania seksualnego. 

Z badań pedagogów wynika, że doświadczanie przemocy w wieku 5-10 lat zaburza procesy rozumienia ról społecznych i rodzinnych oraz rozwój poznawczy. Dziecko może mieć kłopoty z opanowaniem podstawowej wiedzy z powodu lęku, smutku i depresji. Natomiast u nastolatków zaburzeniu ulega poczucie odrębności i tożsamości. W stosunkach z rówieśnikami naśladują to, czego nauczyli się w domu. Dzieci pozbawione są poczucia miłości i bezpieczeństwa, a jedyną ich formą obrony (o ile taka istnieje) jest agresja. U dzieci maltretowanych strach osiąga najwyższą siłę. W porównaniu z dziećmi wychowywanymi w prawidłowych środowiskach rodzinnych, dzieci te cechują się wzrostem agresji i zaniżoną samooceną. Niektóre dzieci przejawiają postawę wycofującą, są depresyjne, mają skłonność do izolacji. Mają również zablokowaną potrzebę akceptacji – odczuwa niską wartość. Brak sukcesu w rodzinie i w szkole wywołuje u dziecka niechęć do podejmowania zadań wymagających wysiłku, gdyż z góry zakłada porażkę. W ten sposób zostaje zablokowana kolejna potrzeba – potrzeba sensu życia. Zanikają plany, dążenia, co może doprowadzić nawet do prób samobójczych. W świadomości bitego dziecka dominuje lęk oraz strach przed biciem, rodzi to nienawiść do oprawcy.