Czym jest teoria systemowa rodziny? Wprowadzenie

 W dobie XXI wieku jest wiele sposobów postrzegania rodziny – definiować ją można przez pryzmat kontekstu kulturalnego z którego się wywodzi, liczbę pokoleń, które zamieszkują pod jednym dachem, dominującej roli jednego z małżonków itd. Wśród tych teoretycznych spojrzeń na rodzinę niezwykłą formą jej interpretacji jest systemowe postrzeganie rodziny, w której każda osoba w rodzinie jest częścią całego systemu. Każda osoba jest ważna, aby system działał prawidłowo.

Greckie słowo systema oznacza złożoną, skomplikowaną rzecz. Scharakteryzowanie rodziny jako komunikującego systemu posiada konotacje z osobą Arystotelesa, ponieważ to właśnie grecki filozof głosił, że całość nie jest tym samym, co suma jej części.

W literaturze psychologicznej występuje wiele definicji systemowej teorii rodziny. T. Tomaszewski polski psycholog, twórca teorii czynności definiuje system jako:

zbiór elementów, powiązanych między sobą w taki sposób, że stanowią one całość zdolną do funkcjonowania w określony sposób.

Bardzo zwięzłą definicję systemu podaje austriacki biolog i filozof, twórca teorii systemów Ludwig von Bertalanffy. Według niego systemy to struktury, składające się z powiązanych elementów.

Niezwykle interesującym jest fakt, że początkowo teoria systemów nie miała konotacji z postrzeganiem rodziny jako sieci wzajemnych oddziaływań i zależności. Pierwotnie głównym zastosowaniem tej teorii było wyjaśnianie świata biologii, rozumianego jako komplementarnego świata, w którym każdy element ma swoje uporządkowane miejsce, gdzie zaburzenia elementu w jednym obszarze, implikowały z zaburzeniami w innym obszarze. Teoria systemu w latach 30 XX wieku, zaczęła znajdować zastosowanie w psychologii, stając się podstawą dla działania terapii systemowej.

Jakie założenia posiada teoria systemowa rodziny?

Teoria systemowa rodziny zakłada, że rodzina opiera się na zasadach:

• całościowości,

• ekwipotencjalności,

• ekwifinalności,

• cyrkuralności.

Całościowość oznacza, że system rodzinny stanowi integralną strukturę, która nie jest tylko prostą sumą elementów składowych. Jest to całość, która może być porównana z żywym organizmem. Poznanie poszczególnych członków rodziny nie jest równoznaczne z poznaniem całego systemu. Wymaga ono holistycznego i szerokiego spojrzenia na życie całej rodziny, gdyż każdy system jest rezultatem interakcji pomiędzy jego elementami.

Cyrkularność zakłada przyczynowość, która jest traktowana jako proces kołowy, bez widocznego początku i końca. Poszczególni członkowie rodziny oddziałują na siebie za pomocą tzw. sprzężeń zwrotnych, w których afekty osób wzmacniają się wzajemnie. W tym miejscu ciężko ustalić czyje zachowanie jest przyczyną, a czyje skutkiem. Przykładem może być tutaj rodzina, w której ojciec jest nałogowym hazardzistą, gdyż twierdzi, że jego żona jest rozdrażniona i atmosfera w domu jest nieprzyjemna, zaś żona jest zdenerwowana gdy mąż przegrywa większą część wypłaty w karty.

Ekwipotencjalność oznacza, że przyczyny pochodzące z jednego źródła mogą powodować różne skutki. Przykładem tego może być grupa rodzin żyjących w bardzo skromnych warunkach, gdzie jedna z nich, dzięki zorganizowaniu, przedsiębiorczości i kreatywności, osiąga zdecydowanie wyższy status społeczny niż pozostałe, które wyżej wymienionych cech nie posiadają.

Ekwifinalność jest to inaczej dochodzenie do takich samych rezultatów różnymi drogami. Przykładem ekwifinalności jest sytuacja, w której dwóch studentów prawa kończy studia z podobnymi wynikami, gdzie każdy z nich wywodzi się z innej rodziny – jeden z nich wychował się w rodzinie prawniczej, drugi nie ma w rodzinie nikogo kto byłby prawnikiem.

Jakie podsystemy posiada rodzina?

W podejściu systemowym terapii rodzin istotne są poszczególne podsystemy definiowane jako dwuosobowe układy międzyludzkie, tworzone ze względu na pozycję w rodzinie, generacje, płeć, czy wspólne zainteresowania. W teorii systemu rodziny wyróżnia się głównie podsystem:

• małżeński;

• rodzic-dziecko;

• dzieci.

Rysunek 1. Funkcjonowanie rodziny w systemie.

Źródło. M. Plopa 2011.

W komunikacji interpersonalnej w rodzinie najważniejszym podsystemem jest podsystem małżeński. Relacja małżonków uczy mechanizmów komunikowania podsystem dzieci, dlatego ważne jest aby między rodzicami występował prawidłowy przebieg wymiany informacji. Dzieci z rodzin rozbitych, niepełnych oraz takich, w których relacja rodziców jest zaburzona, częściej bywają zagrożone wchodzeniem w nieodpowiednie związki w przyszłości.

Dobra komunikacja między małżonkami również wpływa pozytywnie na emocjonalne przywiązanie do dzieci i ogólny wzrost poczucia własnej wartości, o czym świadczy fragment książki Mieczysława Plopy pt. „Psychologia rodziny: teoria i badania”:

Emocjonalne wsparcie jest komunikatem dla małżonka-rodzica, że jest kochany, szanowany i ceniony, a to wpływa na stopień zaangażowania i cierpliwość, którą rodzic wnosi do relacji z dzieckiem. Instrumentalne wsparcie wiąże się ze stworzeniem takiego standardu życia, który pozwala na większe wydatkowanie energii w procesie opieki nad dzieckiem.

Granice w rodzinie

Każda rodzina oprócz tego, że ma swoje podsystemy, charakteryzuje się również granicami, które zapewniają intymność rodziny lub umożliwiają komunikację z otoczeniem. W literaturze systemowej wyróżnia się trzy poziomy granic:

• granice między rodziną a otoczeniem – pozwalają one na intymność, odrębność np. osobne mieszkanie; wyznaczona przez tożsamość rodzinną, czyli poczucie członków, że razem tworzą rodzinę, mają własne mieszkanie, wspólne życie;

• granice między podsystemami rodzinnymi – wiadomo kto spełnia jaką rolę, wyraża się np. poprzez inne prawa i obowiązki, oddzielne pokoje, wpływ na podejmowanie decyzji w sprawach istotnych dla rodziny;

• granice miedzy osobami – chroni indywidualność każdego członka rodziny, ponieważ każda jednostka ma prawo do wyrażania własnych opinii.

W teorii systemowej wyróżnia się kilka rodzajów granic od nienaruszonych, poprzez uszkodzone, zmienności, brak granic aż po mury zamiast granic.

Nienaruszone granice to takie, które charakteryzują się elastycznością, świadomie ustanowionymi zasadami, gdzie jasne i przejrzyste zasady dają poczucie bezpieczeństwa, występuje naturalne szanowanie granic innych, występuje satysfakcja z przebywania z innymi ludźmi, wykształcona jest „zdrowa asertywność”.

Granice uszkodzone to takie, gdzie z jakiejś przyczyny zostały naruszone. Przykładem takiej sytuacji może być choroba, sytuacja stresotwórcza w rodzinie. Zachwiane tutaj zostaje poczucie bezpieczeństwa, występują trudności z respektowaniem cudzych granic oraz może pojawić się konfliktowość.

Zmienność granic jak sama nazwa wskazuje, kojarzy się głównie z ambiwalencją rodziny pod względem kształtowania swojej tożsamości i intymności. W sytuacjach problematycznych następuje gwałtowne odcięcie od świata zewnętrznego na przemian w nie uznawaniu jakichkolwiek granic swojej rodziny, a wręcz inwazyjność – czyli naruszanie granic innych.

Brak granic to nic innego jak nieumiejętność asertywnego postępowania w rodzinie. Poczucie bezpieczeństwa jest tutaj bardzo niskie.

Mury zamiast granic charakteryzują się odosabnianiem się od innych, aby utrzymać pozór bezpieczeństwa. W tym niezdrowym rodzaju granic występuje przerysowana asertywność, która ujawnia się w tym, że mówienie „nie” występuje zawsze.

Zatem w jaki sposób teoria systemowa rodziny patrzy na człowieka?

Człowiek posiada charakterystyczną dla siebie pozycję w całym systemie – jego relacje nie zmieniają się np. dla swoich rodziców będzie zawsze dzieckiem, dla swojego rodzeństwa bratem albo siostrą, w przyszłości zaś, może stać się rodzicem i małżonkiem. Osoba w systemowej teorii rodziny to ktoś, kto w sposób świadomy mniej lub bardziej, charakteryzuje się systemem granic, który wyniósł ze swojej rodziny. Teoria systemu pokazuje, że człowiek jest częścią większych powiązań i zależności osób i relacji, które ukazują indywidualizm jednostki oraz cechy, które wyniosła ze swojego systemu.

Bibliografia

M. Plopa, Psychologia rodziny: teoria i badania, Kraków 2011.

U. Sokal, Wsparcie psychiczne człowieka w rodzinie, „Roczniki socjologii rodziny” 10 (1999).

J. Sakowska, Szkoła dla rodziców i wychowawców, Warszawa 1997.

P. Mellody, Granice ja – trudności w ustanawianiu granic funkcjonalnych, Warszawa 1993.

K. Ostoja-Zawadzka, Cykl życia rodzinnego, „Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny”, Kraków 1999.

J. Rembowski, Rodzina jako system powiązań, „Rodzina i dziecko”, Warszaw 1979.